Vị trí của văn học Phật giáo Thuận Quảng thế kỷ XVII – XVIII trong nền văn học Phật giáo Việt Nam

42 Phan Thạnh
Vị trí của văn học Phật giáo Thuận Quảng thế kỷ XVII – XVIII 
trong nền văn học Phật giáo Việt Nam
Phan Thạnh
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Hà Nội
Email liên hệ: thichchandao@gmai.com
Tóm tắt: Sự hình thành vùng Thuận Quảng - Đàng Trong mang tính lịch sử và có ý nghĩa 
quan trọng trong sự phát triển của văn học dân tộc. Chúa Nguyễn đã có nhiều chính sách ưu 
tiên phát triển Phật giáo nên hệ tư tưởng tôn giáo này đã có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống 
văn hóa xã hội, tạo ra dòng văn học Phật giáo Thuận Quảng với lực lượng sáng tác, chủ đề đề 
tài, thể loại và ngôn ngữ mang những nét riêng biệt. Bài viết này đánh giá vai trò và khẳng 
định vị trí của dòng văn học Phật giáo Thuận Quảng trong nền văn học Việt Nam.
Từ khóa: Chúa Nguyễn, vùng Thuận Quảng, văn học Phật giáo, vị trí văn học
The position of Thuan Quang Buddhist literature in 17th - 18th century in the 
Vietnamese Buddhist literature
Abstract: The formation of Thuan Quang - Đàng Trong (inner land, South region of Viet 
Nam) not only has historical significance but also plays an important role in the development of 
the national literature. The Nguyen Lords issued various policies prioritizing Buddhism, which 
had profoundly affected the country’s socio-cultural life and formed Thuan Quang Buddhist 
literature with its unique composers, themes, genres, and languages. This article assesses the 
role and confirms the position of Thuan Quang Buddhist literature in the Vietnamese literature.
Keywords: The Nguyen Lords, Thuan Quang region, Buddhist literature, the position of 
literature
Ngày nhận bài: 01/06/2020 Ngày duyệt đăng: 01/11/2020
1. Đặt vấn đề
Sự hình thành vùng Thuận Quảng - Đàng Trong mang tính lịch sử và có ý nghĩa quan 
trọng trong sự phát triển của văn học dân tộc. Các thiền phái lớn đã du nhập vào Thuận 
Quảng như thiền phái Trúc Lâm, thiền phái Lâm Tế, thiền phái Tào Động, đặc biệt sự phát tích 
hai dòng thiền tại Thuận Quảng là dòng thiền Liễu Quán và dòng thiền Chúc Thánh. Phật 
giáo phát triển và ảnh hưởng rộng rãi trong xã hội, trong đó có sự ảnh hưởng đến giới Nho sĩ 
sáng tác văn chương. Nghiên cứu này tập trung làm rõ những tiền đề Phật giáo vùng Thuận 
Quảng thế kỷ XVII – XVIII; văn học Phật giáo – bộ phận cấu thành văn học Thuận Quảng thế 
kỷ XVII – XVIII; văn học Phật giáo Thuận Quảng trung chuyển những giá trị của văn học Phật 
giáo Đàng Ngoài.
2. Thuận Quảng thế kỷ XVII - XVIII và những tiền đề Phật giáo
Người Việt đặt chân lên vùng đất mới - Thuận Quảng, dù mang gốc tích văn hóa Việt đi 
theo nhưng những ngày đầu vẫn không thể không e dè trước cội rễ văn hóa của người tiền 
Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 01 (69) - 2021 43
trú - dân tộc Chăm. Trong một xã hội có nhiều nhóm dân cư mang nguồn gốc, thành phần 
phong tục tín ngưỡng khác nhau thì nhu cầu thống nhất, hợp quần luôn được đặt ra và là một 
đòi hỏi bức thiết. Đứng trước sự lựa chọn con đường xây dựng vùng Thuận Quảng, kể từ chúa 
Nguyễn Hoàng đã có sự chú ý đến việc tổng hòa các hệ tư tưởng ở vùng đất mới. Với việc xây 
dựng chùa Thiên Mụ năm 1602 bên dòng sông Hương là sự kiện thể hiện ý đồ dung hòa tư 
tưởng của chúa Nguyễn. 
Sau đời chúa Nguyễn Hoàng, các chúa Nguyễn đã có nhiều hoạt động cụ thể hơn trong 
việc dung hòa các hệ tư tưởng để ổn định và phát triển vùng Thuận Quảng ngày một thịnh 
vượng. Chính quyền chúa Nguyễn đã khôn khéo chọn Phật giáo làm tư tưởng chủ đạo, bản 
lề trong việc gắn kết lòng dân. Li Tana cho rằng: “Trong tình hình mới này, các nhà lãnh đạo 
họ Nguyễn cảm thấy cần phải đưa ra một cái gì khác với tín ngưỡng của người Chăm để củng 
cố các di dân người Việt về mặt tinh thần và tâm lý. Không thể sử dụng Khổng giáo vì những 
khẳng định cơ bản của Khổng giáo trực tiếp mâu thuẫn với vị trí của họ Nguyễn bị coi là một 
chế độ ly khai và nổi loạn đối với triều đình. Tuy nhiên, họ Nguyễn lại không dám đi quá xa và 
không dám tìm ra một giải pháp hoàn toàn khác biệt với truyền thống người Việt ở phía Bắc. 
Trong những hoàn cảnh đó, Phật giáo Đại thừa đã cung cấp một giải pháp đáp ứng nhu cầu 
của họ Nguyễn. Phật giáo, một mặt đẩy mạnh bản sắc dân tộc của người Việt và mặt khác, làm 
lắng đọng các mối lo âu của người di dân mà không đặt lại vấn đề tính hợp pháp của những 
người cai trị” (Li Tana, 2016, tr.222). Các đời Chúa Nguyễn đã nhiệt tình trong việc ủng hộ Phật 
giáo bằng nhiều động thái cụ thể như xây dựng chùa chiền, bảo tháp, thỉnh cao tăng, mở giới 
đàn... Theo Hải Ngoại ký sự của Thích Đại Sán (2015), khi thiền sư đến Đàng Trong thì đa số cư 
dân Việt tại đây đều tin theo đạo Phật và thờ Phật: “Nay xem người bản quốc, có lòng tin rất 
kiên cố, chùa chiền khắp xứ, sãi vãi đầy đoàn” [6, tr.46]. Điều đó chứng tỏ trước khi Thích Đại Sán 
đến đây thì phần đông cư dân Việt ở Thuận Quảng đã theo đạo Phật và mộ Phật, chùa chiền 
được xây dựng rất nhiều, tạo điều kiện thuận lợi cho các tông phái mới du nhập và phát triển. 
Được sự ủng hộ của chúa Nguyễn, các vị cao tăng thạc đức đã đến truyền giáo, khai mở 
các dòng thiền tại Thuận Quảng. Phật giáo Thuận Quảng không chỉ tiếp nối dòng chảy Phật 
giáo Đại Việt từ Đàng Ngoài, theo những lưu dân đến đây mà còn có sự du nhập trực tiếp từ 
các nước khác. Những vị danh tăng ban đầu có thể kể đến là các thiền sư Viên Khoan, Viên 
Cảnh, Hương Hải Năm 1665, Thiền sư Nguyên Thiều dòng Lâm Tế từ Trung Hoa sang phủ 
Quy Ninh (Bình Định) hoằng pháp, được chúa Nguyễn Phúc Tần thỉnh mời ra Thuận Hóa để 
giảng kinh. Dưới thời chúa Phúc Tần có Tổ Giác Phong, Tổ Từ Lâm, Tổ Khắc Huyền... đã khai sơn 
nhiều ngôi chùa lớn. Cuối thế kỷ XVII, chúa Nguyễn Phúc Chu mời thiền sư Thạch Liêm Thích 
Đại Sán thuộc phái Tào Động (Trung Hoa) sang mở giới đàn truyền giới tại chùa Thiền Lâm. 
Kinh sách, tượng, Pháp khí, được thỉnh mua từ Trung Hoa giúp cho Phật giáo Thuận Quảng 
có nhiều thay đổi, dung hòa với Phật giáo Đại Việt từ Đàng Ngoài và Phật giáo Chăm tạo nên 
một Phật giáo gần gũi, đa sắc có thể  ... a ông về một Phật giáo tích cực, dấn thân để cải tạo, phát triển xã hội.
Lực lượng sáng tác văn học Đàng Trong nói chung và vùng Thuận Quảng nói riêng có 
thể chia thành hai loại: 1) Nho sĩ bao gồm Chúa, quan lại, Nho sĩ thuần Việt và Nho sĩ gốc nước 
ngoài sinh sống trên vùng đất Thuận Quảng; 2) Tu sĩ gồm tăng sĩ Phật giáo và giáo sĩ Thiên 
chúa giáo. Trên thực tế, giáo sĩ Thiên chúa giáo có sáng tác ở Thuận Quảng nhưng là “thành 
viên của một cộng đồng thường xuyên đối diện với nguy cơ bị đặt ra ngoài vòng pháp luật” 
nên “gần như bị hoàn toàn xóa tên trong văn học sử Việt Nam” (Cao Tự Thanh, 2015, tr.349).
Trong hai lực lượng trên thì tu sĩ thiền sư Phật giáo được sinh thành trực tiếp từ tôn 
giáo của họ. Các tăng sĩ này trực tiếp sáng tác và để lại một lượng lớn tác phẩm văn học Phật 
giáo. Những người xuất gia tu hành đạt đến trình độ cao, thâm hiểu không chỉ tư tưởng Phật 
giáo mà còn thấu hiểu tư tưởng của Nho giáo, Lão giáo. Họ sáng tác nhằm mục đích thể hiện 
tư tưởng, sự chứng ngộ của mình và quan trọng hơn là truyền bá tư tưởng Phật giáo đến với 
quần chúng. Họ là lực lượng chủ đạo tạo nên dòng văn học Phật giáo đặc sắc, cũng là lực 
lượng trọng yếu tạo nên văn học Thuận Quảng. Những thiền sư như Thích Đại Sán, Hưng Liên 
quốc sư, Minh Hải Pháp Bảo, Thiệt Diệu Liễu Quán, Minh Giác Kỳ Phương... Đặc biệt là Hương 
Hải thiền sư, Pháp Chuyên Luật Truyền Diệu Nghiêm, Toàn Nhật Quang Đài là những tác giả 
46 Phan Thạnh
lớn của văn học Thuận Quảng thế kỷ XVII - XVIII. Các thiền sư nổi tiếng, đạt đạo đã để lại nhiều 
thi kệ như thi kệ thị tịch, thi kệ truyền pháp, truyền phái, ngoài mang chức năng tôn giáo còn 
mang tính văn học sâu sắc, trở thành những áng thơ tuyệt tác.
Phật giáo phát triển và ảnh hưởng rộng rãi trong xã hội, trong đó có sự ảnh hưởng đến 
giới Nho sĩ sáng tác văn chương. Nho sĩ không chỉ sống một đời với tư tưởng của Nho giáo mà 
họ còn tiếp thu những tư tưởng khác như tư tưởng của Đạo giáo, Phật giáo. Chủ trương “cư 
Nho mộ Thích” chứng minh rằng giới Nho sĩ không chỉ tôn thờ tư tưởng Nho gia mà phải/đã 
nắm rõ tư tưởng và sống theo lối sống Phật giáo. Chính vì vậy mà Nguyễn Công Lý nhận định 
tư tưởng của Nho sĩ: “là tư tưởng tổng hợp được tiếp thu từ nhiều nguồn tư tưởng học thuyết 
khác nhau. Đây là nguyên nhân để hình thành cảm hứng, cảm quan Thiền Phật trong thơ 
văn các nhà nho, góp phần làm cho nội dung tư tưởng của bộ phận văn học Phật giáo thêm 
phong phú, nhiều màu sắc” [6, tr.199]. Có thể kể đến những trí thức Nho học thâm hiểu Phật 
giáo như các chúa Nguyễn, các quan lại như Đào Duy Từ, Hào Đức Hầu, Ngô Thế Lân, Nguyễn 
Cư Trinh... Tư tưởng Phật giáo ảnh hưởng đến các tác phẩm của họ, chi phối quan điểm sáng 
tác, làm phong phú hơn những chiều kích tâm hồn trong con người họ. Từ đó cho thấy Phật 
giáo đã sinh thành một lực lượng cốt yếu cho nền văn học Thuận Quảng, tạo nên sự phong 
phú trong nội dung tư tưởng.
Một biệt sắc của văn học vùng Thuận Quảng nói riêng và văn học Đàng Trong nói chung 
đó là thể loại văn học, cụ thể là thể Vãn. Ở Đàng Ngoài và Đàng Trong đều có thể vãn, tuy 
nhiên thể loại này được chú trọng phát triển bởi những đặc thù của vùng miền. Thể vãn được 
viết bằng chữ Nôm - ngôn ngữ dân tộc gắn với lời ăn tiếng nói hàng ngày, có thể diễn tả được 
những chiều kích cụ thể của tâm hồn đã phù hợp với tâm trạng của thành phần cư dân nơi 
vùng đất mới nên phát triển nổi trội trong hệ thống thể loại văn học Đàng Trong. Được đánh 
giá là người có công trong việc hoạch định vùng văn học Đàng Trong, Đào Duy Từ đã sử dụng 
thể loại này để viết Ngọa Long cương vãn và Tư Dung vãn. Điều này mang một giá trị lớn trong 
việc thúc đẩy thể loại văn học dân tộc phát triển mạnh mẽ về sau. Thể vãn làm nên biệt sắc 
cho văn học Đàng Trong, cụ thể là văn học Thuận Quảng đã có đóng góp lớn về số lượng tác 
phẩm bởi các tác giả là Thiền sư. Chỉ tính riêng thiền sư Toàn Nhật Quang Đài đã có những tác 
phẩm rất đồ sộ: Hứa Sử truyện vãn viết theo thể lục bát gồm 4486 câu; Tam giáo nguyên lưu ký 
viết theo thể lục bát gồm 1210 câu và 11 bài kệ thất ngôn; Bát Nhã ngộ đạo vãn viết theo thể 
cổ phong xen lục bát gồm 324 câu 2 bài kệ; Xuất gia tối lạc tỉnh thế tu hành vãn viết theo thể 
song thất lục bát gồm 208 câu; Tham thiền vãn viết theo thể song thất lục bát gồm 190 câu và 
2 bài kệ; Thiền cơ yếu ngữ vãn viết theo thể song thất lục bát gồm 168 câu; Hoán tỉnh trần tâm 
khuyến tu tịnh độ vãn viết theo thể lục bát gồm 104 câu; Xuất gia vãn viết theo thể lục bát gồm 
92 câu và 3 bài kệ. Nếu so với những truyện vãn như Tư Dung vãn, Ngọa Long cương vãn của 
Đào Duy Từ, Ai tư vãn của Ngọc Hân công chúa hay những bài vãn của các tác giả Đàng Ngoài 
thì dung lượng những bài vãn của Toàn Nhật nhiều gấp bội. Thể loại vãn của văn học Phật giáo 
Thuận Quảng đạt được nhiều thành tựu. Với số lượng và dung lượng tác phẩm thuộc thể loại 
Vãn đã góp phần lớn trong việc khẳng định vị trí thể loại văn học Phật giáo trong tổng thể văn 
học Thuận Quảng. 
Như vậy, Phật giáo có một vị trí trong đời sống tư tưởng văn hóa xã hội Thuận Quảng 
nên ảnh hưởng không hề nhỏ đến văn học Thuận Quảng, tạo thành dòng văn học Phật giáo 
với diện mạo và đặc điểm nổi bật. Hay có thể nói rằng, dòng văn học Phật giáo Thuận Quảng 
góp phần tạo nên diện mạo và đặc điểm của văn học vùng này.
Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 01 (69) - 2021 47
4. Văn học Phật giáo Thuận Quảng trung chuyển những giá trị của văn học Phật 
giáo Đàng Ngoài
Để hiểu rõ giá trị vai trò trung chuyển văn học Phật giáo thì trước hết cần phải lược qua 
văn học Phật giáo Thuận Quảng trước thế kỷ XVII. 
Sự chuyển giao quyền lực, thống trị đất đai vùng Thuận Quảng từ thế kỷ XIV kéo dài đến 
thế kỷ XVI đã để vùng Thuận Quảng trở thành hoang tàn. Người Chăm ra đi đã mang theo giá 
trị văn hóa của họ trong khi người Việt đến chưa kịp tạo ra dấu ấn tư tưởng, văn học. Trước 
khi thuộc về người Việt, người Chăm đã xây dựng một nền văn hóa văn học đồ sộ trên vùng 
Thuận Quảng. Trên phương diện văn học, các công trình của Inrasara về văn học Chăm là nỗ 
lực để phục dựng một nền văn học đã tồn tại lâu dài. Trong công trình Văn học Chăm khái luận, 
Inrasara chia văn học Chăm làm hai thời kỳ lấy ranh giới là thế kỷ XVII. Thời kỳ trước thế kỷ XVII, 
“các sử thi xuất hiện vào giai đoạn đầu, và xa hơn là sự phát triển mạnh của văn bia ký. Đó là 
giai đoạn Champa còn tồn tại như một nhà nước có chủ quyền, có sức mạnh quân sự và chính 
trị đáng kể trong khu vực. Con người sáng tác không bị lịch sử đụng chạm đến trực tiếp, sẵn 
sàng ca hát về những nhân vật của thần thoại, các giai nhân và anh hùng tưởng tượng, để vui 
lòng vua chúa hay phần nào đó an ủi tâm hồn con người ở tầng lớp dưới trong xã hội bị ảnh 
hưởng bởi chế độ thế cấp Bà la môn” (Inrasara, 2015, tr.39). Ảnh hưởng văn minh Ấn Độ với 
thượng tầng xã hội là Bà la môn giáo nên “toàn bộ văn bia ký Chăm từ thế kỷ XVI trở về trước 
được viết bằng chữ Phạn, và ảnh hưởng bởi Phạn ngữ” (Inrasara, 2015, tr.90). Nhưng rồi sau đó, 
Hồi giáo chiếm ưu thế nên “có thể nói văn học Chăm, sau thời kỳ suy tàn của bia ký, ít nhiều 
cũng mang dấu ấn của tôn giáo Islam” (Inrasara, 2015, tr.91). Đó là phía văn học Chăm. Còn 
về phía văn học Việt thì Thuận Quảng trước thế kỷ XVII chỉ nổi lên một vài tác giả như cha con 
Đặng Tất “đều văn võ toàn tài mà nổi danh”, Nguyễn Tử Hoan, Dương Văn An... Vì là một vùng 
đất phên dậu nên “không có tên tuổi nào vang đến thượng quốc” (Lê Quý Đôn, 2008, tr.68). 
Văn học Việt trước thế kỷ XVII vẫn tập trung ở “thượng quốc”, tức kinh thành vua Lê. Thời tiền 
Lê, Nho học độc tôn nên văn học Phật giáo không có gì nổi bật xuất sắc như thời Lý - Trần. Tuy 
nhiên, sang thời Hậu Lê, với những tính chất xã hội, sự phục hưng văn hóa dân tộc đã thúc đẩy 
sự phát triển của văn học dân tộc. Các nhà tư tưởng Phật giáo đã cố phục hưng lại nền văn học 
Phật giáo bằng việc sao chép, in ấn những tác phẩm văn học Phật giáo đời trước. 
Khi Nguyễn Hoàng chính thức ly khai ở thế kỷ XVII, Phật giáo trở thành tư tưởng chủ đạo 
và đã ảnh hưởng lớn đến văn học Thuận Quảng. Phật giáo những thập niên đầu là Phật giáo 
của Đàng Ngoài trung chuyển vào, cụ thể đó là tư tưởng “Cư trần lạc đạo” của thiền phái Trúc 
Lâm Yên Tử. Điều này có thể thấy rõ trong sáng tác của Đào Duy Từ. Với quan điểm sống đời 
vui đạo tùy duyên đã mở ra một lối sống phóng khoáng cho trí thức đương thời. Họ vẫn thỏa 
mãn đời sống tâm linh, vẫn dấn thân để phục vụ xã hội. Trong Tư Dung Vãn, Đào Duy Từ viết:
Sớm thời dậy,
Tối thời nằm. 
Khát đào uống,
Đói cày ăn
Hay
Há đạo đâu xa mà nhọc kiếm?
Bồ Đề kết quả ở lòng ta
48 Phan Thạnh
Từ đó đủ thấy tư tưởng “Cư trần lạc đạo” của thời Trần ảnh hưởng mạnh đến nếp nghĩ và 
cách sống của kẻ sĩ thời bấy giờ. Chính giá trị thực tiễn ấy đã giúp kẻ sĩ vượt qua những giới 
hạn để tìm kiếm minh chúa để phục vụ, xây dựng xã tắc.
Văn học Phật giáo Thuận Quảng thời gian đầu là sự tiếp nhận tư tưởng văn học từ Đàng 
Ngoài để rồi sau đó nỗ lực tìm ra hướng đi mới trong tình hình phát triển xã hội bằng mô hình 
Nho giáo, cụ thể là chủ trương “cư Nho mộ Thích”.
Nguyễn Cư Trinh viết Sãi Vãi không ngoài mục đích là xác nhận lại tư tưởng nhập thế 
của Phật giáo Việt Nam. Trong khi thực tiễn xã hội với nhiều thay đổi, cảnh dân chúng khó 
khăn, đói khổ thì người thống trị lại lợi dụng chức quyền, hưởng thụ dục lạc. Với quan niệm 
Phật giáo cần phải đồng hành cùng dân tộc, dấn thân phục vụ chúng sanh đã đánh động đến 
những kẻ lợi dụng Phật giáo để tư lợi, cũng là đả kích đến bọn cường quyền hưởng thụ, không 
nghĩ đến cảnh khổ của nhân dân.
Những tư tưởng của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử đã để lại nhiều dấu ấn trong sáng tác 
của văn học Phật giáo Thuận Quảng. Trong sáng tác của các tác giả như Đào Duy Từ, Hào Đức 
Hầu, Nguyễn Phúc Chu, Nguyễn Cư Trinh đều có những nét đậm nhạt khác nhau thể hiện tư 
tưởng của thiền phái. Điều đáng chú ý hơn hết là việc sử dụng ngôn ngữ, quan điểm về Phật 
giáo trong văn học Phật giáo Thuận Quảng chính là quan điểm mà văn học Phật giáo Việt Nam 
trước đó đã sử dụng. Hào Đức Hầu, Nguyễn Cư Trinh, Thiền sư Toàn Nhật sử dụng cách hiểu 
về Thiền, Phật, Bát nhã, Bồ đề trong lý luận của mình như cách hiểu và sử dụng ngôn ngữ 
của Phật giáo Việt vốn dĩ đã được sử dụng bởi các trí thức Phật giáo thời Trần. Nhờ sự tiếp nối 
văn học Phật giáo từ Đàng Ngoài mà văn học Phật giáo Thuận Quảng góp phần tạo nên nét 
riêng biệt của văn học Phật giáo Việt so với văn học Phật giáo Trung Quốc.
Văn học Phật giáo Thuận Quảng tiếp nối dòng chảy của văn học Phật giáo Việt Nam 
không có nghĩa là tiếp nhận hoàn toàn những thành quả của nền văn học Phật giáo trước đó 
từ Đàng Ngoài mà văn học Phật giáo Thuận Quảng mang tính tiếp biến cộng với thực tiễn 
sinh hoạt đã tạo nên những biệt sắc. Đồng thời, văn học Phật giáo Thuận Quảng còn đẩy dòng 
chảy văn học Phật giáo Việt Nam tiến về phía Nam của Tổ quốc. Cùng với quá trình Nam tiến, 
các nhà sư đã mang Phật giáo Thuận Quảng tiến về phía Nam, về sau tiếp nhận và hòa nhập 
cùng Phật giáo tại đây để thống nhất dòng chảy của Phật giáo Việt Nam. Chính những nhà 
sư cùng Nho sĩ ảnh hưởng Phật giáo khi đến tiếp quản các vùng đất phía Nam cũng đã sáng 
tác, giao lưu cùng với vùng văn học Gia Định Tam gia, vùng văn học Hà Tiên Tao đàn Chiêu 
Anh các. Nguyễn Cư Trinh đã họa lại Hà Tiên thập vịnh cảnh của nhóm Tao đàn Chiêu Anh các, 
mang phong vị thiền tông, thấm đượm ý vị của cư dân Thuận Quảng. Đồng thời vùng văn học 
Gia Định, Hà Tiên đã có sự tiếp thu tư tưởng Phật giáo, văn hóa văn học từ Thuận Quảng đã 
làm cho văn học Phật giáo ở đây mang nhiều nét mới, có một sự dung hòa nhất định. Chính 
ảnh hưởng từ trung tâm (Thuận Quảng) ra ngoại vi (xứ Đàng Trong) đã đưa văn học Phật giáo 
Thuận Quảng tiến về phía Nam. Văn học Phật giáo Thuận Quảng vừa là cửa ngõ tiếp nhận văn 
học Phật giáo từ Đàng Ngoài vừa đóng vai trò trung chuyển để văn học Phật giáo Việt Nam, về 
sau phát triển một cách thống nhất và toàn diện.
5. Kết luận
Các thiền phái lớn đã du nhập vào Thuận Quảng như thiền phái Trúc Lâm, thiền phái 
Lâm Tế, thiền phái Tào Động, đặc biệt sự phát tích hai dòng thiền tại Thuận Quảng là dòng 
thiền Liễu Quán và dòng thiền Chúc Thánh đã tạo ra sự giao lưu mạnh mẽ, từ đó hình thành 
Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 01 (69) - 2021 49
nên nét riêng biệt của Phật giáo Thuận Quảng. Phật giáo Thuận Quảng vừa là cửa ngõ tiếp nối 
dòng chảy của Phật giáo Việt Nam từ Đàng Ngoài vào, vừa là nơi phát nguồn cho sự phát triển 
Phật giáo ở phía Nam Thuận Quảng. Chính sự phát triển đó mà Phật giáo đã có ảnh hưởng 
lớn đến đời sống văn hóa, văn học Thuận Quảng. Phật giáo Thuận Quảng tạo thành một dòng 
văn học Phật giáo nổi trội, góp phần làm nên diện mạo và đặc điểm của vùng văn học Thuận 
Quảng. Đồng thời, văn học Phật giáo Thuận Quảng còn tiếp nối và tạo dòng chảy liên tục, 
hoàn thiện nền văn học Phật giáo Việt Nam.
Tài liệu tham khảo
Lê Quý Đôn. (2008). Phủ biên tạp lục (Nguyễn Khắc Thuần dịch). Tập 3. Nxb Giáo dục. Hà 
Nội.
Nguyễn Hiền Đức. (1995). Lịch sử Phật giáo Đàng Trong. Tập 2. Nxb Tổng hợp thành phố 
Hồ Chí Minh.
Giới Hương (Phỏng dịch). (1994). Văn bia chùa Huế. Diệu Đế Quốc tự lưu hành, Huế.
Inrasara. (2015). Văn học Chăm khái luận. Nxb Tri Thức. Hà Nội.
Nguyễn Công Lý. (2018). Văn học Việt Nam thời Lê Mạc, Nam Bắc phân tranh. Nxb Đại học 
Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh.
Thích Đại Sán. (2015). Hải ngoại kỷ sự (Hải Tiên Nguyễn Duy Bột và Nguyễn Phương dịch, 
Nguyễn Thanh Tùng hiệu chú, giới thiệu). Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội.
Li Tana. (2016). Xứ Đàng trong - lịch sử, kinh tế, xã hội Việt Nam thế kỷ 17- 18 (tái bản lần 3). 
Nxb Trẻ. Tp Hồ Chí Minh.
Cao Tự Thanh. (2015). “Văn học Đàng Trong”, Văn học Việt Nam thế kỷ X đến thế kỷ XIX - 
Những vấn đề lý luận và lịch sử. Trần Ngọc Vương chủ biên. Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.
Phan Hứa Thụy (Sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu). (1989). Thơ văn Nguyễn Cư Trinh. 
Nxb Thuận Hóa. Huế.