Tâm của Nguyễn Du từ thơ chữ hán đến văn chiêu hồn

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT Tập 11, Số 2, 2021 27-42 
27 
TÂM CỦA NGUYỄN DU TỪ THƠ CHỮ HÁN 
ĐẾN VĂN CHIÊU HỒN 
Nguyễn Cảnh Chươnga* 
a
Khoa Ngữ văn và Lịch sử, Trường Đại học Đà Lạt, Lâm Đồng, Việt Nam 
*Tác giả liên hệ: Email: chuongnc@dlu.edu.vn 
Lịch sử bài báo 
Nhận ngày 14 tháng 12 năm 2020 | Chấp nhận đăng ngày 08 tháng 01 năm 2021 
Xuất bản trực tuyến ngày 16 tháng 4 năm 2021 
Tóm tắt 
Từ thơ chữ Hán, “Truyện Kiều” đến “Văn chiêu hồn” là một sự vận động tư tưởng của 
Nguyễn Du. Tâm của Nguyễn Du từ Tâm của một nhà nho vì nhân sinh mà đau đáu trong 
thơ chữ Hán, đến một tấm lòng nhân ái bao la của Phật giáo với chúng sinh trong “Văn 
chiêu hồn”. Bài viết làm nổi bật sự vận động đó, đồng thời làm rõ dù là Tâm của nhà nho 
Nguyễn Du hay Tâm của một đệ tử Phật giáo Nguyễn Du thì cũng đều bắt nguồn từ một 
trái tim nhân hậu, một “tấm lòng nghĩ suốt nghìn đời” của Đại thi hào dân tộc Việt Nam. 
Từ khóa: Nho giáo; Nguyễn Du; Phật giáo; Tâm; Thơ chữ Hán; Văn chiêu hồn. 
DOI:  
Loại bài báo: Bài báo nghiên cứu gốc có bình duyệt 
Bản quyền © 2021 (Các) Tác giả. 
Cấp phép: Bài báo này được cấp phép theo CC BY-NC 4.0 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT [CHUYÊN SAN KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN] 
28 
NGUYEN DU'S MIND FROM CHINESE POETRY 
TO VAN CHIEU HON 
Nguyen Canh Chuong
a*
a
The Faculty of Literature and History, Dalat University, Lam Dong, Vietnam 
*
Corresponding author: Email: chuongnc@dlu.edu.vn 
Article history 
Received: December 14
th
, 2020 | Accepted: January 8
th
, 2021 
Available online: April 16
th
, 2021 
Abstract 
From Chinese poetry, “The Tale of Kieu” to “Van chieu hon” shows a movement in 
Nguyen Du’s thought. The mind of Nguyen Du moved from the heart of a Confucian, in 
which Chinese poetry expressed life’s pains and sorrows, to the immense compassionate 
heart of Buddhism for sentient beings in “Van chieu hon”. This article highlights that 
movement. At the same time, it is clear that, whether from the mind of the scholar Nguyen 
Du, or the mind of the Buddhist disciple Nguyen Du, the movement in Nguyen Du’s thought 
is also derived from a kind heart: a "thinking heart for a thousand years" of the great 
Vietnamese national poet. 
Keywords: Buddhism; Chinese poetry; Confucius; Mind; Nguyen Du; Van chieu hon. 
DOI:  
Article type: (peer-reviewed) Full-length research article 
Copyright © 2021 The author(s). 
Licensing: This article is licensed under a CC BY-NC 4.0 
Nguyễn Cảnh Chương 
29 
1. MỞ ĐẦU 
Truyện Kiều là tác phẩm thấm đẫm tinh thần nhân đạo chủ nghĩa của Nguyễn 
Du, nhưng Truyện Kiều chỉ mới một nửa sự nghiệp của Đại thi hào. Bên cạnh kiệt tác 
đó, Nguyễn Du còn có thơ chữ Hán và Văn tế thập loại chúng sinh (còn gọi là Văn 
chiêu hồn). Thơ chữ Hán là sự thể hiện một cách trực tiếp tư tưởng, tình cảm của nhà 
thơ trước những điều trông thấy. Chủ thể trữ tình hiện diện trong từng bài thơ, qua từng 
chặng đường sáng tác từ Thanh Hiên thi tập qua Nam trung tạp ngâm đến Bắc hành tạp 
lục mà xuyên suốt là một cái Tâm của một nhà nho vì nhân sinh mà đau đáu. Đến Văn 
chiêu hồn, người đọc lại bắt gặp một cái Tâm bao la của một đệ tử Phật giáo đối với 
vong hồn của thập loại chúng sinh. Đọc và cảm sẽ nhận thấy được một trái tim nhân 
hậu, một “tấm lòng nghĩ suốt nghìn đời” của đại thi hào dân tộc Việt Nam. 
2. NỘI DUNG 
2.1. Về khái niệm Tâm 
Tâm (心) là phạm trù quan trọng, cơ bản, phổ biến và chung nhất trong hệ thống 
phạm trù triết học phương Đông. Đó là một trong những phạm trù trừu tượng, có nội 
hàm phong phú, phức tạp. Nho giáo, Phật giáo, Đạo gia đều nói đến Tâm. 
Trong hệ thống triết học Nho giáo, Tâm là phạm trù quan trọng, có nhiều tầng 
nghĩa mà tựu trung lại là: ham muốn của nội tâm, tư duy của chủ thể và ý thức đạo đức 
của chủ thể. Tâm trong quan niệm của Khổng tử chính là cốt lõi, nền tảng của học 
thuyết nhân nghĩa của Nho giáo. Về sau, Mạnh tử lấy nhân nghĩa làm bản tính người ta 
và trong việc chính trị ông cũng lấy nhân nghĩa làm gốc. Ông coi trọng chính trị nhân ái, 
là lý tưởng và tiền đề đạo đức để phổ biến và thực hiện chính trị nhân ái. Giống như 
Khổng tử, Mạnh tử có ý thức và tinh thần trách nhiệm cao. Ông coi việc thực hiện chính 
trị nhân ái, trị quốc an dân là ý chí, nghề nghiệp của mình. Có thể nói Mạnh tử coi nhân 
(ái) là phạm trù cao nhất trong triết học của mình. Nhân vốn có nguồn gốc là tâm nhân 
nghĩa và chính trị nhân ái. Tâm được coi là tâm nhân nghĩa và là ý thức đạo đức của chủ 
thể, loại ý thức đạo đức này là tâm phát huy công năng suy nghĩ của nó, nhận thức bản 
tính lương thiện nhân, nghĩa, lễ, trí vốn có của mỗi người và thông qua bồi dưỡng. Đó là 
cơ sở của tu thân trị quốc. 
Trong triết lý Phật giáo, Tâm cũng là phạm trù được bàn nhiều. Phật giáo chủ 
trương “Tâm là gốc”, “Tâm là tính”, “Tâm là không tịch”, “Vô chấp vi tâm” (Không 
chấp là tâm)... (Trương, 1999, tr. 269). Bên cạnh bình diện chỉ bản thể sự vật, Tâm chân 
như, hư vô, thì theo lối nhìn tục đế, Tâm là cái có tác dụng ý niệm hóa, cái tâm kiến 
thức ý niệm, cái ý thức biện biệt, cái lý trí phán xét, cái trực giác nhận thức, sự tự tri 
nhận, cái ý thức về bản thân, sự tự ý thức ý tưởng tư tưởng, suy tưởng xúc cảm, cảm 
giác, tư duy, tinh thần, tâm linh, thần thức, linh thức, thông minh, lý luận, tâm hồn, tâm 
trạng, tất cả những gì mình có thể nghĩ, có thể ý niệm, có thể cảm biết, có thể định đoạt, 
tất cả những gì mình có thể suy tư và trầm tư... (Nguyễn, 2004, tr. 31). 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT [CHUYÊN SAN KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN] 
30 
Đạo gia, bên cạnh ý niệm “Tâm hư vô”, cũng cho rằng Tâm là nhân tâm, tức là 
tư duy, tư tưởng của con người chủ thể. Như vậy, về mặt bản chất, cả Nho giáo, Đạo gia 
và Phật giáo đều cho Tâm là tư tưởng, tư duy... của chủ thể. 
Cũng cần nói rằng trong quan niệm của Đạo gia còn có “hư kỳ tâm” (tâm trí 
trống không) và “tâm trai” là cái đích đến của tâm. Ở đây, trên một khía cạnh nào đó, 
quan niệm “tâm thể không vô”, tâm  ... chung số phận của những người tài tình trong 
thiên hạ: 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT [CHUYÊN SAN KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN] 
38 
Cổ kim hận sự thiên nan vấn, 
Phong vận kỳ oan ngữ tự cư. 
(Độc Tiểu Thanh ký) 
Dịch: 
Những mối hận cổ kim khó mà hỏi trời được, 
Ta tự xem mình là người cùng mang nỗi oan lạ lùng của người 
phong nhã. 
Như vậy, thơ chữ Hán của Nguyễn Du thể hiện rõ cái Tâm của một nhà nho-
nghệ sĩ với ý thức tài năng của mình nhưng bất đắc chí, bất như ý, với những suy ngẫm, 
dằn vặt, đau xót trước những cuộc đời cùng khổ, cũng như sự liên tài đối với những 
cuộc đời “cùng hội cùng thuyền”. 
2.3. Tâm Phật giáo của Nguyễn Du trong Văn chiêu hồn 
Văn tế thập loại chúng sinh hay Văn chiêu hồn vẫn chưa rõ thời điểm sáng tác. 
Nếu đúng như nhà nghiên cứu Trần Thanh Mại trên Đông Dương tuần báo năm 1939, 
thì Nguyễn Du viết bài văn tế này sau một mùa dịch khủng khiếp làm hàng triệu người 
chết, có thể đó là năm 1820, có ghi chép trong Đại Nam thực lục do Quốc sử quán triều 
Nguyễn biên soạn: “Năm nay (1820) bệnh dịch phát từ mùa thu sang mùa đông, bắt đầu 
từ Hà Tiên sau rốt đến Bắc Thành. Số hộ khẩu chết tất cả là 206.835 người, không kể số 
nam phụ lão ấu ở ngoài hộ tịch” (Quốc Sử Quán triều Nguyễn & Viện Sử học, 2007, tr. 
87). Đó cũng là năm mà Nguyễn Du mất, được Đại Nam thực lục ghi lại: “Hữu Tham tri 
Lễ bộ là Nguyễn Du chết. Du là người Nghệ An rộng học, giỏi thơ, càng giỏi về quốc 
ngữ. Nhưng là người nhút nhát, mỗi khi ra mắt vua thì sợ sệt không hay nói gì. Vua 
từng dụ rằng: „Nhà nước dùng người, duy có tài là dùng, vốn không có coi nam bắc 
khác nhau. Khanh cùng Ngô Vị đã được tri ngộ làm quan đến chức á khanh, nên điều gì 
biết thì nói ra hết, dâng điều hay sửa điều dở, để hết sức mình. Sao cứ rụt rè sợ hãi, chỉ 
việc vâng dạ!‟. Đến bây giờ có mệnh sai sang nước Thanh, chưa đi thì chết. Vua thương 
tiếc, cho 20 lạng bạc, 1 cây gấm Tống. Khi đưa tang về lại cho thêm 300 quan tiền” 
(Quốc Sử Quán triều Nguyễn & Viện Sử học, 2007, tr. 82-83). Ghi chép này của Đại 
Nam thực lục – những tác giả cùng thời Nguyễn Du, cho thấy rõ sự tương hợp với nội 
dung bất đắc ý trong thơ chữ Hán mà bài viết đề cập ở trên. 
Cảm quan bất đắc chí và bất như ý trong thơ chữ Hán của Nguyễn Du về số 
phận, cuộc đời không tìm được chỗ dựa ở tư tưởng Nho giáo cũng như Đạo giáo, mà 
cuối cùng nhà thơ đã tìm đến Phật giáo. Bao trùm lên Văn tế thập loại chúng sinh là tư 
tưởng Phật giáo. Cái Tâm của Đại thi hào vốn đã hướng về phận người trong cõi người 
ta, nhưng ở thơ chữ Hán là xuất phát từ phương diện của một nhà nho, còn ở Văn chiêu 
hồn, Tâm của nhà thơ là Tâm của một đệ tử Phật giáo thuần thành. Có thể cám cảnh 
trước những đau thương của cuộc sống hiện thực, trước bao nhiêu cái chết tức tưởi của 
Nguyễn Cảnh Chương 
39 
một xã hội loạn lạc, giặc giã nhiễu nhương, tranh quyền, đoạt lợi của thời Lê, Trịnh, 
Nguyễn, Tây Sơn đã thúc đẩy nhà thơ viết tác phẩm này. 
Đối tượng mà bài văn tế hướng đến như tên gọi là “thập loại chúng sinh”; chúng 
sinh ám chỉ mọi người, thập (十) là pháp số vay mượn để chỉ số nhiều, hàm chỉ số nhiều 
trên 10. Trong nhân sinh quan Phật giáo, 10 loại cô hồn chỉ là dạng tượng trưng trong 
tổng thể các loại cô hồn trong “lục đạo”. Tác phẩm được làm theo thể song thất lục bát, 
gồm 184 câu thơ chữ Nôm. Có thể chia bài văn tế thành bốn phần: Phần một (20 câu): 
tả cảnh chiều thu tháng Bảy mưa dầm buồn bã, khiến nhà thơ chạnh lòng thương đến 
các cô hồn chúng sinh đang lạnh lẽo, bơ vơ nơi cõi âm mà lập đàn cầu siêu...; Phần hai 
(116 câu): nêu rõ tên và nguyên nhân thiệt mạng của cô hồn; Phần ba (20 câu): miêu tả 
cảnh sống thê lương thảm thiết của các cô hồn; Phần cuối (28 câu): lời thỉnh cầu phép 
Phật nhiệm mầu giúp cho họ được giải thoát và lời mời các cô hồn tới nhận phần lễ 
cúng để lên đàng “thăng thiên”... mở hướng cho con người đi vào con đường lương 
thiện, theo cầu đạo Phật từ bi để không sa đọa vào cô hồn quỷ đói. 
Bài văn tế mở ra cảnh tiết tháng Bảy cũng là tiết cô hồn, trùng với Lễ Vu Lan 
của Phật giáo. Cúng mười loại cô hồn là loại hình văn hóa nghi thức Phật giáo dùng 
trong ngày rằm tháng bảy hàng năm. Theo tác giả Nguyễn Lang trong Việt Nam Phật 
giáo sử luận thì từ thời Trần đã có nghi thức cúng cô hồn, cho biết sư Huyền Quang đã 
từng đăng đàn chẩn tế. Khi nghiên cứu về văn bản Văn chiêu hồn, các nhà nghiên cứu 
đều nhìn nhận rằng, bài văn được dùng trong lễ nghi Phật giáo, một phần vì bao trùm 
bài văn tế là tư tưởng Phật giáo. 
Một điều đáng chú ý là trong 184 câu của bài văn tế, Nguyễn Du hướng đến hơn 
mười loại người (nhưng tuyệt nhiên không có câu nào nhắc đến tầng lớp tăng lữ như 
Thập giới cô hồn quốc ngữ văn do Lê Thánh Tông biên soạn (1 – thiền tăng; 2 – đạo sĩ; 
3 – quan liêu; 4 – nho sĩ; 5 – thiên văn địa lý; 6 – lương y; 7 – tướng quân; 8 – hoa 
nương; 9 – thương cô; 10 – đãng tử); có thể đó là một dụng ý của nhà thơ – hoàn toàn 
phù hợp với thế giới quan của Phật giáo. 
Đến Văn chiêu hồn, người đọc nhận thấy tư tưởng Nho giáo đã nhường cho tư 
tưởng Phật giáo trong cái nhìn nhân đạo cao cả của nhà thơ. Những đối tượng như vua, 
quan “mũ cao áo rộng”, những tiểu thư đài các “màn lan trướng huệ”, những tướng 
quân oai hùng từng “bài binh bố trận/ đem mình vào cướp ấn nguyên nhung”, những kẻ 
tính đường trí phú... vốn là những loại người điển hình của Nho giáo, giờ đây đều trở 
thành đối tượng cảm thương của bài văn tế, chịu “mượn nhờ đức Phật từ bi/ Giải oan 
cứu khổ, độ về Tây phương”. Cũng có thể thấy đối tượng của bài văn tế nhắm đến tuy là 
cầu kinh giải thoát cho những oan hồn vất vưởng, nhưng người đọc cảm nhận một mục 
đích sâu xa hơn là hướng đến người còn sống, thức tỉnh tâm hồn của họ đang mải miết 
chốn u minh: 
Nhờ phép Phật uy linh dũng mãnh 
Trong giấc mê khua tỉnh chiêm bao. 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT [CHUYÊN SAN KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN] 
40 
Đó là thông điệp cho cả muôn vàn kiếp phù sinh đang trong vòng nghiệp chướng 
luân hồi bất tận: “cầu Nại Hà kẻ trước người sau”. Tác giả Đinh Hùng đã có lý khi nói: 
“Nếu Truyện Kiều ví như một tòa lâu đài uy nghi dựng lên giữa cuộc sống biến diễn 
từng lớp kịch nhân tình bi hoan, thì Thơ chiêu hồn là ngọn hải đăng cô tịch chiếu sáng 
ngoài cửa biển đêm dài, soi đường cho những con thuyền lạc lõng trên sóng nước mù 
sương” (Đinh, 1996, tr. 143). Độ cho người chết, cũng là nhắc nhở người sống. Mỗi 
người đều chứng đắc cái tâm, tức là thấy được Phật tính. Như thế thì Phật là người giác 
ngộ trước, chúng sinh cũng sẽ giác ngộ sau, sẽ đạt đến cảnh giới giải thoát khỏi vòng 
luân hồi: 
Ai ơi lấy Phật làm lòng 
Tự nhiên siêu thoát khỏi trong luân hồi. 
Trong quan niệm của Phật giáo, giải thoát khỏi sự trói buộc của luân hồi kỳ thực 
là một hành động quan tâm chăm sóc đối với sinh mệnh của con người (đặc biệt là quan 
tâm chăm sóc lúc lâm chung). Đúc kết lại là con người nên lấy tâm làm tâm Phật, “tâm 
tức thị Phật” thì có thể giác ngộ, đến với cõi trời thanh tịnh, không phải chịu cảnh khổ 
đau luân hồi nữa. 
Từ việc chứng đắc về cuộc sống, Đại thi hào Nguyễn Du đã có cái nhìn của Phật 
giáo đầy cảm thương đối với mọi kiếp người. Thập loại mà nhà thơ kể đến: 1 – Tráng sĩ 
anh hùng đã từng vẫy vùng ngang dọc ở cõi đời (câu 21-32); 2 – Giai nhân tài hoa và 
bạc mệnh (câu 33-44); 3 – Các vị quan văn mũ cao áo rộng (câu 45-56); 4 – Các tướng 
lĩnh (câu 57-68); 5 – Kẻ giàu có đầy tiền bạc lúc còn sống, khi chết không đem được 
đồng xu (câu 69-80); 6 – Các học trò nghèo đã từng chạy theo cử nghiệp (câu 81-92); 7 
– Những người đi trên biển cả gặp cuồng phong bão táp (câu 93-96); 8 – Những người 
buôn gánh bán bưng (câu 97-100); 9 – Những người lính (câu 101-108); 10 – Các cô gái 
giang hồ (câu 109-116); 11 – Kẻ hành khất (câu 117-120); 12 – Những tù nhân đã chịu 
nhiều cực hình và bỏ thây nơi chốn lao tù (câu 121-124); 13 – Các trẻ thơ vừa sinh ra lại 
qua đời (câu 125-128); 14 – Những người chết oan vì các tai nạn khác nhau như chìm 
sông, lạc suối, ngã cây, lọt giếng, nước lụt, bão tố, lửa cháy, thuỷ quái, cọp beo, hữu 
sanh vô dưỡng, tai nạn dọc đường (câu 129-140)... Tất cả “thập loại chúng sinh” đó dù 
có quý giàu, sang hèn gì nữa thì đều bình đẳng trước Phật, đều đáng để yêu thương, cầu 
tế cho siêu thoát: 
Kiếp phù sinh như hình bào ảnh, 
Có chữ rằng: "Vạn cảnh giai không." 
Nhà thơ mời tất cả các cô hồn không phân biệt già trẻ gái trai, sang hèn, cùng 
vào chùa để hưởng lễ vật theo tục lệ Phật giáo ngày xưa, và các cô hồn cần nương tựa 
vào Tam Bảo: Phật, Pháp, Tăng để được cứu độ mà siêu thăng nơi cõi Tịnh Độ. Sự am 
hiểu về giáo lý Phật giáo về Tứ diệu đế cũng được Nguyễn Du vận dụng để khuyên bảo 
các cô hồn về con đường giải thoát, nhận chân ra Khổ đế và Tập đế – những lý luận và 
nguyên nhân của sự khổ: Những oán tăng hội, ái biệt ly, cầu bất đắc, ngũ uẩn thịnh, 
những sinh, lão, bệnh, tử... để rồi hướng đến Diệt đế và Đạo đế – cách thức và con 
Nguyễn Cảnh Chương 
41 
đường tiêu diệt nguyên nhân của sự khổ. Đại thi hào cũng chỉ rõ sự vô thường của cõi 
phù sinh cho chúng sinh thoát khỏi cõi vô minh mà giải thoát: 
Nhờ phép Phật siêu sinh tịnh độ, 
Bóng hào quang cứu khố độ u, 
Rắp hòa tứ hải quần chu, 
Não phiền rũ sạch, oán thù rửa không. 
Nhờ đức Phật thần thông quảng đại, 
Chuyển pháp luân tam giới thập phương, 
... 
Kiếp phù sinh như hình bào ảnh, 
Có chữ rằng: "Vạn cảnh giai không." 
Ai ơi lấy Phật làm lòng, 
Tự nhiên siêu thoát khỏi trong luân hồi. 
Những thuật ngữ của Phật giáo đã được Đại thi hào Nguyễn Du sử dụng một 
cách nhuần nhuyễn và nhẹ nhàng, thậm chí còn hướng cho các cô hồn hiểu hơn, không 
còn e ngại. Ta bắt gặp những: trường dạ, u minh, hồn phách, luân hồi, Tây phương, Nại 
Hà, siêu sinh tịnh độ, độ u, pháp luân, tam giới, thập phương, Tiêu Diện Đại vương, 
linh kỳ, phù sinh, vạn cảnh giai không, tôn giả, có có không không, nam mô, Tam Bảo, 
Phật, Pháp, Tăng, siêu thăng, thượng đài... là những thuật ngữ Phật giáo, nhưng khi đặt 
vào hoàn cảnh bài văn tế, cùng thể thơ song thất lục bát, nhà thơ đã “mềm” hóa các 
thuật ngữ đó, cũng như phả vào một cái Tâm bao dung, cao cả, đầy nhân ái đối với mọi 
lớp người nên bài văn tế có độ rung động sâu xa, hóa gần gũi với chúng sinh. Tác giả 
Nguyễn Vĩnh Thượng có lý khi nhận xét: “Thi sĩ thiên tài Nguyễn Du, bẩm thụ rất 
thông minh, đã đọc Kinh Kim Cương trên một ngàn lần mà còn chưa hiểu hết cái triết lý 
uyên thâm của cuốn kinh này, nên ông biết rằng trong các cô hồn có nhiều loại chúng 
sanh với nhiều căn cơ khác nhau, có nhiều chúng sanh có căn cơ không tới được trung 
bình thành thử khi nghe đến triết lý “có có không không” (triết lý hữu-vô) thì họ không 
hiểu nổi nên ngại không dám đi vào chùa để nghe Kinh Phật. Nguyễn Du kêu gọi các cô 
hồn đừng e ngại gì cả, hãy vào chùa nghe Kinh Phật và nương tựa vào Tam Bảo: Phật, 
Pháp, Tăng thì sẽ được siêu thăng về cõi thanh tịnh: Chớ ngại rằng có có không không” 
(Nguyễn, 2015). 
Văn tế thập loại chúng sinh hay Văn chiêu hồn của Nguyễn Du hơn bất cứ tác 
phẩm nào khác của nhà thơ đã thể hiện rõ tinh thần Từ Bi của Phật giáo. Tâm hồn cảm 
xúc chân thành của nhà thơ hòa lẫn với cảm quan Phật giáo đã khiến Tâm nhà thơ tỏa ra 
trong những lời lẽ thống thiết, thương xót kiếp phù sinh. Từ đó mà có được những hình 
ảnh, những khuyên răn đối với chúng sinh. Chúng tôi đồng ý với nhà nghiên cứu Dương 
Anh Sơn khi ông cho rằng “yếu tố Phật giáo trong Chiêu hồn ca mà Nguyễn Du đưa 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT [CHUYÊN SAN KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN] 
42 
vào, thật ra là yếu tố quan yếu chứ không phải là “thứ yếu” hoặc “không phải do niềm 
tin Phật giáo” như một số nhà nghiên cứu nhận định” (Dương, 2006, tr. 80-81). 
3. KẾT LUẬN 
Từ thơ chữ Hán đến Văn chiêu hồn của Nguyễn Du, người đọc đã cảm nhận 
được cái Tâm của một nhà nho nhập thế, có tinh thần trách nhiệm đối với muôn dân; 
đến cái Tâm của một đệ tử Phật giáo từ bi đối với chúng sinh. 
Trong cái Tâm của nhà nho Nguyễn Du, người đọc dễ dàng nhận thấy sự trăn 
trở, day dứt của một tráng sĩ có “hùng tâm”; một cái tâm trách nhiệm của nhà nho xót 
xa thương cảm đối với nỗi khổ của nhân dân; một cái tâm thị tài và liên tài đối với 
những kiếp người tài hoa tự nhận mình là người đồng điệu. 
Trong cái Tâm Phật giáo của Nguyễn Du, tất cả chúng sinh đều bình đẳng trước 
Phật. Xuyên suốt là một tấm lòng từ bi của nhà Phật đối với kiếp phù sinh. Có thể 
Nguyễn Du khiêm tốn mà nói rằng “Ngã độc Kim Cương thiên biến linh/ Kỳ trung áo 
chỉ đa bất minh” (Ta đọc kinh Kim Cang cả ngàn lần/ Áo chỉ trong kinh không tỏ 
nhiều), nhưng chính nhà thơ phải là người thấm nhuần tư tưởng Phật giáo mới đã có thể 
diễn đạt những tư tưởng đó một cách gần gũi và dễ hiểu đối với tất cả các cô hồn chúng 
sinh. Tác phẩm đã trở thành bất hủ cùng với thơ chữ Hán và Truyện Kiều đã làm nên Đại 
thi hào Nguyễn Du. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
Dương, A. S. (2006). Ảnh hưởng đạo Phật trong Đoạn trường tân thanh. NXB. Văn 
hóa Thông tin. 
Đinh, H. (1996). Người thơ thuần túy Nguyễn Du trong „Văn tế thập loại chúng sinh‟. 
In trong Đ. T. Bá, Nguyễn Du về tác gia và tác phẩm (tr. 143). NXB. Giáo dục. 
Nguyễn, C. C. (2004). Chữ Tâm trong thơ chữ Hán của Nguyễn Du [Luận văn thạc sĩ, 
Trường Đại học Đà Lạt]. 
Nguyễn, D. (1996). Nguyễn Du toàn tập (Tập 1). NXB. Văn học, Trung tâm nghiên cứu 
Quốc học. 
Nguyễn, L. (1999). Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII - hết thế kỷ XIX. NXB. 
Giáo dục. 
Nguyễn, V. T. (2015). Tư tưởng Phật giáo trong “Văn tế thập loại chúng sinh”. 
https://thuvienhoasen.org/. 
Nhiều tác giả. (1984). Một số vấn đề lý luận về lịch sử tư tưởng Việt Nam. Ủy ban Khoa 
học xã hội Việt Nam – Viện Triết học (lưu hành nội bộ). 
Quốc Sử Quán triều Nguyễn & Viện Sử học. (2007). Đại Nam thực lục (Tập 2). NXB. 
Giáo dục. 
Trương, L. V. (1999). Tâm – triết học phương Đông. NXB. Khoa học Xã hội. 
Nguyễn Cảnh Chương 
43 
Trần, N. V. (1999). Nhà nho tài tử và văn học Việt Nam. NXB. Đại học Quốc gia Hà 
Nội.