Một số đặc điểm của yếu tố hán trong tiếng Nhật - Qua cách nhìn đối chiếu với yếu tố hán trong Tiếng Việt

TẠP CHÍ KHOA HỌC SỐ 3/2016 30 
MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA YẾU TỐ HÁN TRONG TIẾNG NHẬT - QUA 
CÁCH NHÌN ĐỐI CHIẾU VỚI YẾU TỐ HÁN TRONG TIẾNG VIỆT 
Trần Kiều Huế1 
Trường Đại học Quốc gia Hà Nội 
Tóm tắt: Là nước nằm trong vùng ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa, văn hóa chữ Hán, 
trong quá trình tiếp xúc với đất nước này trên nhiều phương diện từ trong lịch sử cho đến 
tận ngày nay, cũng giống như Việt Nam, Nhật Bản đều tiếp nhận vào trong hệ thống từ 
vựng của mình lượng lớn các từ Hán, ở tiếng Nhật là âm, nghĩa và chữ viết; ở tiếng Việt 
hiện đại là âm và nghĩa. 
Đặc điểm và mức độ đồng hóa của lớp từ Hán trong cả hai ngôn ngữ có những điểm 
chung nhất định bởi tính phổ quát của hiện tượng vay mượn từ vựng nói chung và một số 
điểm gần nhau trong lịch sử tiếp xúc với dân tộc Hán, nền văn hóa Hán. Bên cạnh đó, 
những đặc điểm khác biệt nảy sinh trong quá trình tiếp xúc, cùng với sự khác biệt mang 
tính đặc thù về vị trí địa lí, điều kiện khí hậu, tình hình kinh tế - chính trị - xã hội, loại 
hình ngôn ngữ ... đã tạo ra nhiều nét khác biệt trên cả ba phương diện giữa hai lớp từ vay 
mượn cùng nguồn gốc trong tiếng Nhật và tiếng Việt. 
Từ khóa: đặc điểm, đối chiếu, yếu tố Hán, tiếng Nhật, tiếng Việt 
1. ĐẶT VẤN ĐỀ 
Ảnh hưởng của các yếu tố Hán trong ngôn ngữ Nhật Bản, Hàn Quốc, Triều Tiên, Việt 
Nam rất rõ rệt. Mặc dù liên tục bị đồng hóa, song trong kho tàng từ vựng của các nước 
này vẫn còn hàng loạt từ vay mượn nguyên gốc. Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi tiến 
hành khảo sát đặc điểm các yếu tố Hán trong tiếng Nhật trong hai trường hợp: 1) trường 
hợp vay mượn từ Hán khi đã có từ thuần Nhật tương đương; 2) trường hợp vay mượn từ 
1
 Nhận bài ngày 07.04.2016 gửi phản biện và duyệt đăng ngày 28.04.2016. 
Liên hệ tác giả: Trần Kiều Huế; Email: kieuhue@gmail.com 
TẠP CHÍ KHOA HỌC SỐ 3/2016 31 
Hán khi không có từ thuần Nhật tương đương trong cách nhìn đối chiếu với các yếu tố 
Hán - Việt của tiếng Việt. 
2. NỘI DUNG 
2.1. Trường hợp vay mượn từ Hán khi không có từ thuần Nhật mang nghĩa tương 
đương 
Trải qua quá trình tồn tại và phát triển, với những đặc thù riêng do được đồng hóa ở 
các bình diện ngữ âm, hình thái - cấu trúc và ngữ nghĩa, các yếu tố Hán đã trở thành một 
bộ phận quan trọng không thể thiếu trong tiếng Nhật (trong tiếng Nhật, các từ Hán chiếm 
47,5%), trong cuộc sống hàng ngày trên tất cả mọi lĩnh vực của đời sống. 
Có thể thấy, tiếng Nhật chịu ảnh hưởng rất lớn từ tiếng Hán qua con đường sách vở. 
Chẳng hạn, tiếng Nhật vào khoảng thời gian từ thế kỉ IX và X được cho là chưa đủ phong 
phú để diễn đạt được hết những khái niệm trừu tượng, nên chưa thể thoát li khỏi tiếng 
Trung Hoa [6, tr.192]. Do đó, trong tiếng Nhật xuất hiện các từ Hán (dưới đây, gọi là từ 
Hán - Nhật) biểu hiện các khái niệm mới mà tiếng Nhật chưa có từ để biểu thị. 
Thường xuất hiện nhiều trong tiếng Nhật là các danh từ Hán - Nhật biểu hiện các 
khái niệm trừu tượng, bổ sung sự thiếu hụt trong hệ thống từ vựng. Ở đây, chúng tôi chỉ 
đưa ra các kết quả khảo sát và phân tích đối với các yếu tố Hán - Nhật (tương ứng với 
một chữ Hán có cách đọc theo âm Hán - Nhật và có thể là từ hoặc chỉ là yếu tố tạo từ 
trong tiếng Nhật) và lớp từ Hán - Nhật có một chữ Hán, tương đương với từ Hán - Việt 
đơn tiết, nhưng do đặc thù của tiếng Nhật nên dưới đây chúng tôi gọi là từ Hán - Nhật 
đơn tự. 
Các nhóm từ như nhóm từ chỉ chất liệu/vật chất cũng được bổ sung rất nhiều các từ 
cơ bản như 金 kim, 銀 ngân, 銅 đồng, 鉄 thiết, 酸 toan bên cạnh những từ từ thuần Nhật 
sẵn có như [ishi] (石 “đá”), [iwa] (岩 “đá”) nên hai yếu tố Hán 石 thạch, 岩 nham mang 
nghĩa tương đương “đá” không trở thành từ mà chỉ là yếu tố tạo từ trong tiếng Nhật. 
Theo nguyên tắc, vay mượn từ vựng chủ yếu diễn ra trong một ngôn ngữ bất kì là do 
sự thiếu hụt từ vựng. Sự du nhập của các từ Hán - Nhật cũng không nằm ngoài nguyên tắc 
này. Chẳng hạn, ngoài các từ biểu hiện các khái niệm liên quan đến tư duy, tư tưởng của 
nền văn minh Trung Hoa, lượng lớn các từ biểu thị những khái niệm liên quan đến đời 
sống hàng ngày cũng được đưa vào tiếng Nhật, đặc biệt là nhóm các động từ Hán - Nhật 
đơn tự. Lí do du nhập các từ này với số lượng tương đối lớn là để khắc phục nhược điểm 
chỉ biểu thị các khái niệm rất trừu tượng (đa nghĩa) - vốn là đặc điểm của động từ thuần 
Nhật. Ví dụ: 
TẠP CHÍ KHOA HỌC SỐ 3/2016 32 
 - Động từ 罰する phạt (trong 違反者を罰する: phạt người vi phạm) biểu thị khái 
niệm không có từ thuần Nhật tương đương. Trong từ điển giải thích nghĩa của từ này 
không có từ tương và phải dùng một từ Hán - Nhật song tự khác (処理する: xử lí) để diễn 
đạt nghĩa. 
 - Động từ 刻する khắc biểu thị nghĩa chính xác hơn động từ đa nghĩa きざむ 
“băm/cắt nhỏ/chặt/khắc”. 
Có thể thấy các động từ Hán - Nhật đơn tự này chủ yếu được du nhập lẻ tẻ, không lập 
thành một trường từ vựng ngữ nghĩa. Theo kết quả khảo sát, nghĩa của các từ này phân bố rải 
rác theo các phạm vi nghĩa khác nhau: hành động/động tác của con người trong đời sống 
hàng ngày (ví dụ: “ngồi, uống trà, nghỉ ngơi, ghi chép, cảm ơn, chúc mừng”,...); các hoạt 
động lao động/sản xuất, hoạt động tư duy (ví dụ: 閲 duyệt trong 草案を閲する “xem xét 
bản thảo”, 議 nghị trong 外交問題を議する “tranh luận các vấn đề ngoại giao”; các động từ 
biểu hiện hành động trông mong, chờ đợi; các động từ chỉ cảm giác, các từ liên quan đến 
công việc hành chính (khoảng 196 động từ Hán - Nhật đơn tự). 
Sự tiếp xúc gián đoạn, gián tiếp qua con đường sách vở, học thuật và qua một số cá 
nhân với một ngôn ngữ nước ngoài không đủ để khiến ngôn ngữ đó trở thành sinh ngữ 
giống như trường hợp tiếng Hán trong lịch sử tiếp xúc Hán - Việt. Sự tiếp xúc Hán - Nhật 
cũng thuộc trường hợp du nhập lẻ tẻ phổ biến như thế. Do đó, lượng từ ngữ Hán du nhập 
vào tiếng Nhật hầu hết không theo nhóm/trường từ vựng - ngữ nghĩa, hoặc chỉ bó hẹp 
trong một số lĩnh vực. Theo George Sansom, khoảng thời gian từ những năm 630 ~ 833, ở 
Nhật Bản có một số người “được cử đi du học ở Trung Hoa về Y lí, thuyết Âm Dương, học 
viết văn, âm nhạc, ...” [6, tr.206]. Trong các từ Hán - Nhật đơn tự cũng có các từ liên quan 
đến các lĩnh vực này như: 熱 nhiệt, 寒 hàn, 譜 phổ, 文 văn, 節 tiết, 句 cú, 題 đề, 調 điều 
(điệu), 楽 nhạc, 劇 kịch, 芸 nghệ, ... Các lĩnh vực này hầu như phụ thuộc vào mức độ ảnh 
hưởng của Trung Hoa đối với Nhật Bản cũng như đường lối chính trị, chính sách đối ngoại 
của chính quyền phong kiến Nhật Bản trong lịch sử. 
Hầu hết các từ Hán - Nhật đơn tự về tôn giáo, học hành được du nhập theo nhóm tuy 
không nhiều nhưng phản ánh tình trạng của mối quan hệ giữa hai nước. Chẳng hạn, vào 
khoảng những năm 630 ~ 838, “mục đích chính của việc bang giao với Trung Hoa là vì 
việc học tập, nghiên cứu về tôn giáo, về triết học và về kĩ thuật.” [6, tr.207]. Hơn nữa, khác 
với Việt Nam, Nhật Bản tiếp xúc và chịu ảnh hưởng của nền văn hóa văn minh Trung Hoa 
một cách tự nguyện hoặc do một số những nguyên nhân khách quan (trong đó có sự bất ổn 
của tình hình chính trị Trung Hoa sau khi nhà Đường sụp đổ hoàn toàn vào năm 907) nên 
TẠP CHÍ KHOA HỌC SỐ 3/2016 33 
“người Nhật phát huy tính tự lực tự cường của mình” và “những người cầm quyền ở Nhật 
Bản cũng đã bắt đầu tiếp thu có phê phán những tri thức và kinh nghiệm Trung Hoa”. 
Bên cạnh đó, với ảnh hưởng của quá trình tiếp xúc Hán - Việt và sự thuận lợi do tương 
đồng về loại hình ngôn ngữ với tiếng Hán nên số lượng các từ du nhập theo nhóm trong 
tiếng Việt nhiều hơn hẳn so với tiếng Nhật. Các từ mượn Hán có tính hệ thống, nhiều về số 
lượng (trong đó bao gồm cả các từ đơn tiết), phong phú về chất lượng, du nhập kéo dài và 
liên tục cho đến ngày nay. Các từ Hán - Việt xuất hiện theo nhóm đã lập nên các trường từ 
vựng - ngữ nghĩa mới và đây là “đặc điểm riêng của các từ đơn tiết Hán - Việt” [5, tr.71, 
134]. Ví dụ: 
 - Nhóm từ chỉ phương hướng: đông, tây, nam, bắc. 
 - Nhóm từ chỉ mùa: xuân, hạ, thu, đông. 
 - Nhóm các từ chỉ đạo đức phương Đông: trung, hiếu, lễ, nghĩa, tiết, công, dung, 
ngôn, hạnh, nhân, tín, nhẫn, tôn, kính, trọng, khinh, quí. 
 - Nhóm từ chỉ âm dương ngũ hành: âm, dương, kim, mộc, thủy, hỏa, thổ. 
 - Nhóm từ chỉ tín ngưỡng, tôn giáo: linh, cát, hung, thần, Phật, kinh. 
Đặc biệt là nhóm các từ chỉ các đơn vị hành chính như thôn, ấp, hương, giáp, xã, lí, 
tổng, châu, huyện, phủ, trấn, tỉnh, phường, khu, quận, đô, kinh, bang...; nhóm các từ chỉ 
công việc hành chính, luật lệ triều đình. 
2.2. Trường hợp vay mượn từ Hán khi có từ thuần Nhật mang nghĩa tương đương 
Cũng như trong các ngôn ngữ khác, bên cạnh việc du nhập các từ khi không có từ 
tương đương biểu thị một khái niệm nào đó, trong tiếng Nhật cũng phổ biến hiện tượng 
vẫn vay mượn các đơn vị từ ngữ biểu hiện những khái niệm vốn đã có từ mang nghĩa 
tương đương. 
Có thể thấy rõ hiện tượng này qua kết quả khảo sát cách đọc của 2098 yếu tố Hán 
trong Bảng Hán tự thường dụng. Trong đó, có khoảng 1242 yếu tố có cả âm Nhật và âm 
Hán - Nhật, các yếu tố chỉ có âm Hán - Nhật là 703 yếu tố, các yếu tố chỉ có âm Nhật là 37 
yếu tố (loại trừ quốc tự của Nhật Bản). Việc 1242 yếu tố Hán - Nhật có cả âm Hán - Nhật 
và âm Nhật có nghĩa là tiếng Nhật đã du nhập khoảng 1242 đơn vị vốn đã có từ thuần 
Nhật tương đương (chính là các cách đọc Nhật của những yếu tố Hán này). Tuy nhiên, các 
yếu tố này thường là các từ đơn tiết trong tiếng Hán, khi du nhập vào tiếng Nhật hầu hết 
trở thành yếu tố tạo từ. 703 yếu tố Hán chỉ có âm Hán - Nhật mà không có âm Nhật chính là 
các trường hợp không có từ thuần Nhật tương đương. 
Trong tiếng Việt, có thể thấy phổ biến là trường hợp mượn các từ Hán vốn đã có từ 
Việt tương đương. Trong tổng số 2998 yếu tố Hán trong “Tam thiên tự giải âm” có 85% 
TẠP CHÍ KHOA HỌC SỐ 3/2016 34 
các yếu tố được định nghĩa bằng từ Việt tương đương “đồng nghĩa”. Các trường hợp khác 
(15%) “không có từ Việt mang nghĩa tương đương” được “định nghĩa bằng chính chúng” 
và những từ này trở thành các từ thực sự trong hệ thống từ vựng tiếng Việt do “đã không 
xảy ra hiện tượng xung đột đồng nghĩa” với các từ Việt mang nghĩa tương đương [5, 
tr.137 - 138]. 
Như vậy, theo quan điểm này, trường hợp các từ Hán - Nhật được du nhập khi trong 
tiếng Nhật sẵn có từ tương đương cũng xảy ra sự xung đột về nghĩa. Điều này dẫn đến sự 
thay đổi về ngữ nghĩa và cương vị ngữ pháp. 
Chẳng hạn, trong gần 400 danh từ Hán - Nhật đơn tự chúng tôi khảo sát thì chỉ xuất 
hiện 2 từ chỉ động vật (long và tượng), 2 từ chỉ thực vật (cúc, lan) bởi vì trường từ vựng 
thực vật - động vật trong tiếng Nhật được cho là khá hoàn chỉnh. 
Cũng theo tác giả Akimoto [7], danh từ thuần Nhật ít các từ biểu thị khái niệm trừu 
tượng và “trong tiếng Nhật từ vựng liên quan đến tự nhiên như thực vật, cá, chim, côn 
trùng rất phong phú”. Do đó, hầu hết các từ đơn tiết Hán thuộc trường từ vựng này khi du 
nhập vào tiếng Nhật đều trở thành yếu tố tạo từ. Ví dụ: 虫trùng, 虎 hổ, 燕 yến, 猫 miễu, 
柳 liễu, 松 tùng, 梅 mai chỉ là yếu tố tạo từ trong các từ như: 昆虫 côn trùng, 益虫 ích 
trùng, 燕楽 yến lạc, 燕室 yến thất, 燕雀 yến tước, 猫額 miêu ngạch, 愛猫 ái miêu, 霊猫 
linh miêu, 柳煙 liễu yên, 柳眼 liễu nhãn, 松陰 tùng âm, 虎穴 hổ huyệt, 虎視 hổ thị, 虎子 
hổ tử, ... Hoặc người Nhật sử dụng chữ viết của các yếu tố này để viết các từ thuần Nhật 
mang nghĩa tương đương. 
Tuy nhiên, cũng có trường hợp như từ 龍/竜 [ryuu] long vẫn được sử dụng song song 
với từ [tatsu] “rồng”, nhưng thường chỉ xuất hiện trong các cụm từ cố định hoặc được 
dùng để giải thích (trong giao tiếp) về mặt chữ viết trong các trường hợp phân biệt hai từ 
đồng âm 立つ [tatsu] “đứng” và竜 [tatsu] “rồng”. 
Tương tự, chỉ có duy nhất từ 紺 cám (“xanh”) được bổ sung vào hệ thống từ chỉ màu 
sắc của tiếng Nhật. Điều này có nghĩa là hệ thống từ chỉ màu sắc trong tiếng Nhật về cơ 
bản đã gần như hoàn chỉnh. Trong các tác phẩm văn học của Murasaki - người được coi là 
“nữ sĩ thiên tài đã có những cống hiến lớn lao trong việc làm giàu ngôn ngữ dân tộc” 
(tiếng Nhật) của nền văn học Nhật Bản thế kỉ thứ IX - được “viết bằng tiếng mẹ đẻ” “có 
nhiều đoạn tả màu sắc” của các đồ vật trong cung và trang phục của các nhân vật trong 
triều đình Nhật thời đó cho thấy “thị hiếu của người Nhật đối với hình thù và màu sắc mà 
qua đó còn có thể hiểu rõ thêm quá trình phát triển tiếng mẹ đẻ của dân tộc Nhật”. Điều 
này chứng tỏ các từ chỉ màu sắc trong tiếng Nhật xuất hiện trong tác phẩm này là các từ 
thuần Nhật và vô cùng phong phú. Do đó, các từ chỉ màu sắc trong tiếng Hán khi vào 
TẠP CHÍ KHOA HỌC SỐ 3/2016 35 
tiếng Nhật vốn đã có sự phong phú và khá hoàn chỉnh của nhóm từ thuộc trường từ vựng 
này nên đã có sự thay đổi cương vị ngữ pháp theo chiều giáng cấp trở thành các yếu tố tạo 
từ. 
Có thể thấy sự đồng hóa về mặt ngữ nghĩa theo chiều bảo lưu hay thay đổi nghĩa diễn 
ra một cách tương đối trong mối tương quan với các phương diện khác của các yếu tố vay 
mượn. Đặc biệt, đối với các yếu tố mượn Hán, trong sự bảo lưu nghĩa đã thấy có sự thay 
đổi do sự hạn chế phạm vi sử dụng, sự thay đổi cương vị ngữ pháp. Hầu hết, các yếu tố 
mượn Hán trong cả tiếng Nhật và tiếng Việt đều có khả năng kết hợp cao khi là yếu tố tạo 
từ. Chính khả năng có thể kết hợp này là một trong những biểu hiện của sự bảo lưu nghĩa 
và cũng chính là điều kiện thuận lợi giúp các yếu tố này có thể bảo toàn được nghĩa gốc. 
3. KẾT LUẬN 
Xu hướng thu hẹp nghĩa của các yếu tố Hán chủ yếu tập trung ở các trường hợp có khả 
năng độc lập trở thành từ. Về nguyên tắc, nguyên nhân của những sự thu hẹp nghĩa này là 
sự xung đột đồng âm và đồng nghĩa. Hiện tượng đồng âm là rất phổ biến trong tiếng Nhật 
và tiếng Việt, đặc biệt, đối với các từ có 1 mora hoặc 2 mora trong tiếng Nhật và từ đơn 
tiết trong tiếng Việt. Do đó, các từ đơn tiết trong tiếng Hán khi vào tiếng Nhật và tiếng 
Việt gặp rất nhiều các từ thuần Nhật hoặc từ Việt đồng âm nên buộc phải trở thành yếu tố 
tạo từ (thay đổi cương vị ngữ pháp) hoặc phải hạn chế cách sử dụng để dễ nhận diện, phân 
biệt với các từ đồng âm. 
Bên cạnh đó, xét trên phương diện ngữ nghĩa, sự vay mượn, đồng hóa các yếu tố mượn 
Hán trong cả hai ngôn ngữ cũng tuân thủ nguyên tắc: gặp các đơn vị từ mang nghĩa tương 
đương thì trở thành yếu tố tạo từ hoặc vẫn là từ nhưng chỉ bảo lưu một nét nghĩa hoặc được 
phát triển thêm nghĩa trên có sở nghĩa gốc để biểu hiện các khái niệm có sự tương đồng nhất 
định nào đó với khái niệm đã được biểu hiện trong nghĩa gốc. Tuy nhiên, do các đặc thù về 
loại hình học và hệ thống từ vựng của hai ngôn ngữ nên mặc dù cùng vay mượn một hệ 
thống các yếu tố Hán nhưng trong từng ngôn ngữ xuất hiện những đơn vị từ vựng mượn 
Hán khác nhau (sự phân bố từ khác nhau trong các trường từ vựng - ngữ nghĩa) do mức độ 
đồng hóa khác nhau. Đặc biệt, số lượng và sự phân bố theo các trường từ vựng - ngữ nghĩa 
của các từ Hán - Nhật đơn tự và từ Hán - Việt đơn tiết (đơn vị có giá trị trong việc thể hiện 
mức độ đồng hóa của các yếu tố mượn Hán trong hai ngôn ngữ) cũng có nhiều điểm khác 
nhau. 
TẠP CHÍ KHOA HỌC SỐ 3/2016 36 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
1. Đỗ Hữu Châu (1998), Cơ sở ngữ nghĩa học từ vựng, Nxb Giáo dục. 
2. Nguyễn Thiện Giáp chủ biên (2005), Lược sử Việt ngữ học, tập 1, Nxb Giáo dục. 
3. Trần Kiều Huế (2012), “Một số vấn đề chung về vay mượn từ vựng và khái quát về từ mượn 
Hán trong tiếng Nhật”, Tạp chí Khoa học Ngoại ngữ, tập 28, số 4, 2012, Đại học Quốc gia Hà 
Nội. 
4. Trần Kiều Huế (2012), “Phân loại các yếu tố Hán - Nhật và đặc điểm đồng hóa về hình thái - 
cấu trúc của các yếu tố Hán - Nhật (đối chiếu với tiếng Việt)”, Ngôn ngữ học & Ngôn ngữ học 
Nhật Bản: Nghiên cứu và giảng dạy (2012), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 
5. Nguyễn Văn Khang (2007), Từ ngoại lai trong tiếng Việt, Nxb Giáo dục. 
6. George Sansom (1994), Lịch sử Nhật Bản, tập 3, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 
7. 秋元美晴 (2002),『日本語教師・分野別マスターシリーズ よくわかる語彙 , アルク. 
8. 藤堂明保 (1969), 『漢語と日本語』, 秀英出版. 
9. Hoàng Văn Hành (chủ biên) (1991), Từ điển yếu tố Hán - Việt thông dụng, Nxb Khoa học xã 
hội. 
10. Trung tâm từ điển học (2009), Từ điển tiếng Việt thông dụng, Nxb Đà Nẵng. 
11. 新村出 編 (2008),『広辞苑第五版』(Phiên bản điện tử), 岩波書店. 
SOME FEATURES OF CHINESE ELEMENTS IN JAPANESE LANGUAGE 
FROM CONTRASTIVE PERSPECTIVES WITH THAT IN VIETNAMESE 
LANGUAGE 
Abstract: As one of the countries influenced by Chinese culture as well as Chinese 
characters, like Vietnam, through the contact with China in many aspects from the past 
until today, Japan has adopted a large number of Chinese words into its vocabulary, 
which is manifested in pronunciation, meaning and writing. In modern Vietnamese, it is 
manifested in pronunciation and meaning. 
The features and the proportion of assimilation of Chinese words into both languages 
have some similarities due to the universality of the word borrowing phenomenon and 
some close features of the contact process with Chinese people and Chinese culture. 
Besides, the distinguish features emerged in this process, along with the typical 
differences in geographical location, climate conditions, economics – polotics – scociety, 
language type, etc made the differences in three facets between Japanese Chinese 
borrowing and Vietnamese Chinese borrowing words. 
Keywords: characteristics, comparison, Chinese elements, Japanese, Vietnamese