Mô tả bất thường giải phẫu nửa sau vòng động mạch não trên chụp cắt lớp vi tính

ÑIEÄN QUANG VIEÄT NAM Số 40 - 11/202096
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
SCIENTIFIC RESEARCH
MÔ TẢ BẤT THƯỜNG GIẢI PHẪU NỬA SAU 
VÒNG ĐỘNG MẠCH NÃO 
TRÊN CHỤP CẮT LỚP VI TÍNH
Nguyễn Văn Khỏe*, Trần Thị Mai Thùy**, 
Nguyễn Quang Thái Dương**, Phan Công Chiến***, 
Phạm Ngọc Hoa****
* Bệnh viện Đa khoa khu vực 
Tháp Mười, Đồng Tháp.
** Đại học Y Dược, TP. HCM
*** BV ĐHYD, TP. HCM.
**** Hội chẩn đoán hình ảnh 
TP. HCM
SUMMARY Objective: To describe the anatomical variations in posterior 
half of the circle of Willis and to determine the rate of the anatomical 
variability of these arteries.
Materials and Methods: We conducted a cross-sectional study in 
480 people who were performed CT angiography of the cerebral arteries 
at the University Medical Center Hospital between January 2019 and 
December 2020. The blood vessels to be investigated included: posterior 
communicating arteries, posterior cerebral arteries, basal artery, anterior 
inferior cerebellar arteries, posterior inferior cerebellar arteries, and the 
superior cerebellar artery. A radiologist who had more than 5 years of 
experience of CT brain evaluates these anatomical variations: hypoplasia, 
aplasia, fetal type, fenestration, duplication, triplication and double origin.
Results: The study was composed of 480 people (259 males, 
221 females). The mean age of people was 55.7 ± 16.7 years (range, 
2 - 102 years). 50 - 69 age group accounts for the majority with 237 
people (49.4%). The anatomical variations of posterior communicating 
artery: unilateral hypoplasia 38.5%, bilateral hypoplasia 19.4%, 
unilateral aplasia 22.9%, bilateral aplasia 4.0%, fenestration 0.4%. The 
anatomical variations of posterior cerebral artery: unilateral hypoplasia 
10.2%, bilateral hypoplasia 3.5%, unilateral aplasia 8.8%, bilateral 
aplasia 1.3%, unilateral fetal 17.9%, bilateral fetal 5%. The anatomical 
variations of basal artery: hypoplasia 5.6%, aplasia 0%, fenestration 
0.6%. The anatomical variations of anterior inferior cerebellar artery: 
unilateral aplasia 30%, bilateral aplasia 10.4%, unilateral duplication 
1.3%, bilateral duplication 5.8%, triplication 0.2%. The anatomical 
variations of posterior inferior cerebellar artery: unilateral aplasia 29%, 
bilateral aplasia 5.8%, unilateral duplication 0.4%, bilateral duplication 
0%, fenestration 0.2%, double origin 0.2%. The anatomical variations of 
the superior cerebellar artery: aplasia 0%, unilateral duplication 11.3%, 
bilateral duplication 2.9%, triplication 1.7%, double origin 0.4%.
Conclusion: The anatomical variations in posterior half of the circle 
of Willis are common. The most common abnormalities are the fetal type of 
posterior cerebral artery, hypoplasia or aplasia of the posterior communicating 
artery, hypoplasia or aplasia anterior and posterior inferior cerebellar artery, 
and the duplication of the superior cerebellar artery.
Keywords: posterior circulatory system, computed tomography, 
anatomical variations.
ÑIEÄN QUANG VIEÄT NAM Số 40 - 11/2020 97
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
I. MỞ ĐẦU
Kiến thức về giải phẫu mạch máu não đóng vai 
trò quan trọng trong thực hành lâm sàng không chỉ đối 
với các phẫu thuật viên chuyên ngành thần kinh mà còn 
hữu ích với tất cả các bác sĩ can thiệp nội mạch, các 
bác sĩ hình ảnh họcTrong những năm gần đây, phẫu 
thuật và các phương pháp can thiệp nội mạch điều trị 
các bệnh lý não đã đạt được nhiều tiến bộ đáng kể đặc 
biệt là phẫu thuật thần kinh ít xâm lấn và can thiệp nội 
mạch điều trị các túi phình, dị dạng mạch máu não, đột 
quỵ não... Các kỹ thuật này đòi hỏi sự hiểu biết vững 
vàng về giải phẫu mạch máu não nhằm hạn chế tối đa 
các nguy cơ, tai biến biến chứng trong và sau phẫu 
thuật. Vì vậy, việc khảo sát các biến thể mạch máu não 
là không thể thiếu trong kế hoạch điều trị cho các bệnh 
nhân. Đây là công việc liên quan đến các bác sĩ hình 
ảnh học, các bác sĩ làm can thiệp nội mạch và các phẫu 
thuật viên. Sự thống nhất trong nhận dạng đường đi, 
biến thể giải phẫu và đo đạc kích thước của các mạch 
máu não rất quan trọng và cần thiết 1,2.
Hiện nay, chụp cắt lớp vi tính (CLVT) được xem là 
một phương tiện rất có giá trị trong đánh giá hệ mạch 
máu não. Phương tiện hình ảnh này khá phổ biến và 
được trang bị tại hầu hết các cơ sở y tế lớn trên thế 
giới. Cùng với sự ra đời nối tiếp nhau của các dòng máy 
CLVT ngày càng hiện đại với nhiều tính năng hữu ích, 
nhiều phần mềm ứng dụng trong xử lý mạch máu ra 
đời, tạo ra các hình ảnh đẹp và rõ nét của hệ thống các 
mạch máu quan trọng trong cơ thể nói chung và mạch 
máu não nói riêng. Hình ảnh CLVT mạch máu não phác 
họa chính xác các chi tiết giải phẫu, từ đó giúp người 
thực hiện tìm được các biến thể, đo đạc kích thước, xác 
định mạch máu cần điều trị. Cùng với những ưu điểm 
như không xâm lấn, thời gian chụp nhanh, tiện lợi và 
chi phí thấp hơn chụp mạch máu số hóa xóa nền, CLVT 
ngày càng được sử dụng rộng rãi và khẳng định vai trò 
không thể thiếu trong đánh giá mạch máu não 3,4
Trên thực tế, nghiên cứu về giải phẫu mạch máu 
não đã được tiến hành từ cách đây rất lâu và được 
thực hiện ở nhiều quốc gia trên thế giới. Hiện nay, do 
sự khan hiếm về số lượng các tiêu bản xác, xu hướng 
nghiên cứu giải phẫu mạch máu não trên người sống 
dựa vào các phương tiện hình ảnh như chụp chụp 
mạch số hóa xóa nền hay CLVT rất phổ biến tại nhiều 
nơi trên thế giới trong khi tình hình nghiên cứu về vấn 
đề này còn ít ở Việt Nam. Xuất phát từ thực tế này, 
chúng tôi tiến hành nghiên cứu bất thường giải phẫu 
nửa sau của vòng động mạch não với các mục tiêu mô 
tả bất thường giải phẫu nửa sau của vòng động mạch 
 ... u của 
chúng tôi chiếm tỉ lệ 22,9%, bên trái 12,7%, bên phải 
15,2%, cả hai bên 5% (Hình 1). Gaigalaite năm 2019 
nghiên cứu trên 923 người khỏe mạnh cho thấy dạng 
bào thai của động mạch não sau chiếm tỉ lệ 15,9%, cả 
hai bên trong 2,3%8. Kết quả này thấp hơn tỉ lệ trong 
nghiên cứu của chúng tôi. Choi năm 2020 nghiên cứu 
480 trường hợp có túi phình động mạch thông sau 
cho thấy dạng bào thai động mạch não sau chiếm tỉ 
lệ 32,5% 1. Kết quả này cao hơn tỉ lệ trong nghiên cứu 
của chúng tôi. Điều này có thể được lý giải do sự khác 
biệt trong cách chọn mẫu. Bhanu năm 2020 nghiên cứu 
dạng biến thể thiểu sản động mạch thông sau và dạng 
bào thai động mạch não sau trên 231 người có những 
triệu chứng thần kinh khác nhau bằng kỹ thuật chụp 
cộng hưởng từ với từ lực 3 Tesla. Kết quả cho thấy tỉ lệ 
dạng bào thai động mạch não sau là 5,6% 5. Tỉ lệ này 
thấp hơn hẳn so với nghiên cứu của chúng tôi và một 
số tác giả khác. Điều này có thể giải thích do phương 
tiện lựa chọn khác nhau.
 Nghiên cứu của chúng tôi ghi nhận 3 (0,6%) 
trường hợp động mạch thân nền dạng vòng nhẫn (Hình 
2). Tỉ lệ này thay đổi tùy theo nghiên cứu. Một số tác 
giả báo cáo dạng động mạch thân nền vòng nhẫn có tỉ 
lệ từ 0,5 đến 6% tùy theo kỹ thuật được sử dụng 9,10. Vị 
trí vòng nhẫn thường gặp nhất ở đoạn gần chỗ nối đốt 
sống-thân nền, ở đoạn giữa và đoạn cuối ít gặp. Đây là 
một dạng quan trọng cần được ghi nhận đặc biệt trong 
trường hợp có túi phình động mạch hoặc đột quỵ tuần 
hoàn sau 11-13.
 Động mạch tiểu não trên xuất phát từ động 
mạch thân nền ngay trước khi thân nền chia nhánh 
động mạch não sau phải và trái. Đường đi của động 
mạch này tương đối cố định hơn so với động mạch tiểu 
não dưới sau và dưới trước. Nghiên cứu của chúng tôi 
cho thấy động mạch tiểu não trên nhân đôi gặp trong 
9,4% bên trái và 7,7% bên phải và 2,9% cả hai bên. 
Stopford năm 1916 nghiên cứu những mạch máu vùng 
hố sau đã báo cáo tỉ lệ nhân đôi động mạch tiểu não 
trên bên phải là 12%, bên trái 16% và 3% cả hai bên 14. 
Nghiên cứu của tác giả cũng cho thấy dạng nhân đôi 
động mạch tiểu não trên gặp ở bên trái nhiều hơn bên 
phải và tỉ lệ gặp dạng nhân đôi cả hai bên tương tự 
nghiên cứu của chúng tôi.
 Nghiên cứu của chúng tôi báo cáo tỉ lệ động 
mạch tiểu não dưới trước một nhánh cả hai bên trong 
53,3% trường hợp, một nhánh bên trái 69,2%, một 
nhánh bên phải 71,5%, có nhân đôi động mạch tiểu 
não dưới trước chiếm tỉ lệ 7,1%, và có ba động mạch 
tiểu não dưới trước chiếm 0,2%, không có nhánh động 
mạch dưới trước trong 10,4%. Naidich báo cáo tỉ lệ 
nhân đôi động mạch tiểu não dưới trước gặp trong 29% 
trường hợp 15. Blackburn nghiên cứu 220 bệnh nhân 
và báo cáo nhân đôi động mạch tiểu não dưới trước 
chiếm tỉ lệ 3,6% 16. Martin và cộng sự báo cáo tỉ lệ cao 
hơn hẳn với động mạch tiểu não dưới trước một nhánh 
trong 72% trường hợp, nhân đôi động mạch tiểu não 
dưới trước chiếm tỉ lệ 26%, và có ba động mạch tiểu 
não dưới trước chiếm 2% 2.
 Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy động mạch 
tiểu não dưới sau bất sản một bên 29%, bất sản hai 
bên 5,8%. Một số trường hợp hiếm gặp động mạch tiểu 
não dưới sau có thể cung cấp máu cho cả hai bán cầu 
tiểu não. Tác giả Cullen năm 2005 nghiên cứu dạng 
biến thể động mạch tiểu não dưới sau báo cáo tỉ lệ 
bất sản động mạch tiểu não dưới sau được tìm thấy 
ở 26% bệnh nhân 17. Trong nghiên cứu của chúng tôi 
ÑIEÄN QUANG VIEÄT NAM Số 40 - 11/2020 101
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
có một trường hợp động mạch tiểu não dưới sau dạng 
vòng nhẫn. Dạng biến thể vòng nhẫn của động mạch 
tiểu não dưới sau hiếm gặp và thường chỉ được ghi 
nhận trong y văn ở dạng báo cáo ca 18,19. Dạng vòng 
nhẫn của động mạch tiểu não dưới sau được báo cáo 
bởi Theodosopoulos và ở một bệnh nhân xuất huyết 
dưới nhện hố sau 20. Nakamura năm 2019 đã báo cáo 
một trường hợp hiếm túi phình dạng thoi không vỡ xuất 
phát từ nhánh bên của vòng nhẫn động mạch tiểu não 
dưới sau 21. Trong nghiên cứu của chúng tôi có một 
trường hợp động mạch tiểu não dưới sau có hai vị trí 
xuất phát. Động mạch tiểu não dưới sau có hai vị trí 
xuất phát cũng là dạng biến thể hiếm gặp và cũng được 
báo cáo 22,23. Đây là một dạng quan trọng cần được ghi 
nhận đặc biệt trong trường hợp có túi phình động mạch 
đốt sống hoặc túi phình động mạch tiểu não dưới sau.
V. KẾT LUẬN
Bất thường giải phẫu nửa sau vòng động mạch 
não rất đa dạng với tỉ lệ các dạng thay đổi tùy theo 
nhánh động mạch. Các bất thường hay gặp là động 
mạch não sau 
bào thai, thiểu hoặc bất sản động mạch thông sau, thiểu 
hoặc bất sản động mạch tiểu não dưới trước và dưới 
sau và dạng nhân đôi của động mạch tiểu não trên.
 TÀI LIỆU THAM KHẢO
1 Choi, H. H. et al. Impact of fetal-type posterior cerebral artery on recanalization of posterior communicating 
artery aneurysms after coil embolization: matched-pair case-control study. Journal of neurointerventional 
surgery 12, 783-787, doi:10.1136/neurintsurg-2019-015531 (2020).
2 Martin, R. G., Grant, J. L., Peace, D., Theiss, C. & Rhoton, A. L., Jr. Microsurgical relationships of the 
anterior inferior cerebellar artery and the facial-vestibulocochlear nerve complex. Neurosurgery 6, 483-507, 
doi:10.1227/00006123-198005000-00001 (1980).
Hình 1. Động mạch não sau 
dạng bào thai, động mạch tiểu 
não trên phải 3 nhánh. A. Hình 
axial MIP cho thấy động mạch não 
sau phải dạng bào thai (mũi tên 
xanh), bất sản nhánh P1 động mạch 
não sau phải (mũi tên vàng). B. 
Hình coronal cho thấy động mạch 
tiểu não trên phải 3 nhánh (các mũi 
tên đỏ).
Hình 2. Động mạch thân nền 
dạng vòng nhẫn, động mạch tiểu 
não dưới sau xuất phát từ vòng 
nhẫn. Hình coronal MIP (A) và VRT 
(B) xóa nền cho thấy động mạch thân 
nền dạng vòng nhẫn – hai nhánh tách 
ra ngay sau chỗ hợp lưu hai động 
mạch đốt sống, sau đó hợp nhất trở 
lại (mũi tên trắng). Nhánh động mạch 
tiểu não dưới sau bên trái xuất phát từ 
vòng nhẫn (mũi tên đỏ).
ÑIEÄN QUANG VIEÄT NAM Số 40 - 11/2020102
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
3 Li, Q. et al. A multidetector CT angiography study of variations in the circle of Willis in a Chinese population. 
Journal of clinical neuroscience : official journal of the Neurosurgical Society of Australasia 18, 379-383, 
doi:10.1016/j.jocn.2010.07.137 (2011).
4 Machasio, R. M., Nyabanda, R. & Mutala, T. M. Proportion of Variant Anatomy of the Circle of Willis and 
Association with Vascular Anomalies on Cerebral CT Angiography. Radiol Res Pract 2019, 6380801-6380801, 
doi:10.1155/2019/6380801 (2019).
5 Bhanu, S. P. & Pentyala, S. Incidence of hypoplastic posterior communicating artery and fetal posterior cerebral 
artery in Andhra population of India: a retrospective 3-Tesla magnetic resonance angiographic study. 53, 272-
278, doi:10.5115/acb.20.066 (2020).
6 De Silva, K. R., Silva, R., Gunasekera, W. S. & Jayesekera, R. W. Prevalence of typical circle of Willis and the 
variation in the anterior communicating artery: A study of a Sri Lankan population. Annals of Indian Academy 
of Neurology 12, 157-161, doi:10.4103/0972-2327.56314 (2009).
7 Uz, A. The segmentation of the posterior cerebral artery: a microsurgical anatomic study. Neurosurgical review 
42, 155-161, doi:10.1007/s10143-018-0972-y (2019).
8 Gaigalaite, V., Dementaviciene, J., Vilimas, A. & Kalibatiene, D. Association between the posterior part of the circle of 
Willis and the vertebral artery hypoplasia. PloS one 14, e0213226, doi:10.1371/journal.pone.0213226 (2019).
9 Sanders, W. P., Sorek, P. A. & Mehta, B. A. Fenestration of intracranial arteries with special attention to 
associated aneurysms and other anomalies. AJNR. American journal of neuroradiology 14, 675-680 (1993).
10 Graves, V. B., Strother, C. M., Weir, B. & Duff, T. A. Vertebrobasilar junction aneurysms associated with fenestration: 
treatment with Guglielmi detachable coils. AJNR. American journal of neuroradiology 17, 35-40 (1996).
11 Zhang, D., Wang, H., Feng, Y. & Xu, N. Fenestration deformity of the basilar artery trunk with an aneurysm: A 
case report. Medicine 98, e16393, doi:10.1097/md.0000000000016393 (2019).
12 Sirakov, S. S. et al. Fenestration of the Basilar Artery Associated with Aneurysm Treated by the Support of 
a Temporary Bridging Device-Comaneci: A Case Report. World neurosurgery 119, 306-310, doi:10.1016/j.
wneu.2018.08.047 (2018).
13 Wu, X., Lin, A., Zhu, J. & Cai, B. Basilar artery fenestration: an unusual possible cause of ischaemic stroke? 
BMJ case reports 2018, doi:10.1136/bcr-2017-222910 (2018).
14 Stopford, J. S. The Arteries of the Pons and Medulla Oblongata. Journal of anatomy and physiology 50, 131-
164 (1916).
15 Naidich, T. P., Kricheff, II, George, A. E. & Lin, J. P. The normal anterior inferior cerebellar artery. Anatomic-radiographic 
correlation with emphasis on the lateral projection. Radiology 119, 355-373, doi:10.1148/119.2.355 (1976).
16 Blackburn, I. W. Anomalies of the encephalic arteries among the insane. A study of the arteries at the base 
of the encephallon in two hundred and twenty consecutive cases of mental disease, with special reference to 
anomalies of the circle of Willis. Journal of Comparative Neurology and Psychology 17, 493-517, doi:https://
doi.org/10.1002/cne.920170604 (1907).
17 Cullen, S. P., Ozanne, A., Alvarez, H. & Lasjaunias, P. The bihemispheric posterior inferior cerebellar artery. 
Neuroradiology 47, 809-812, doi:10.1007/s00234-005-1427-z (2005).
18 Maeda, K. et al. A case with coil embolization for ruptured aneurysm associated with fenestration of the 
posterior inferior cerebellar artery. Interventional neuroradiology : journal of peritherapeutic neuroradiology, 
surgical procedures and related neurosciences 23, 632-635, doi:10.1177/1591019917729365 (2017).
ÑIEÄN QUANG VIEÄT NAM Số 40 - 11/2020 103
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
19 Nadarajah, J., Jain, N. & Sebastian, L. J. D. Endovascular management of a ruptured aneurysm associated 
with distal PICA fenestration. 25, 430-433, doi:10.1177/1591019919838194 (2019).
20 Theodosopoulos, P. V. & Lawton, M. T. Fenestration of the posteroinferior cerebellar artery: case report. 
Neurosurgery 47, 463-465, doi:10.1097/00006123-200008000-00041 (2000).
21 Nakamura, H. et al. [A Rare Case of an Unruptured Fusiform Aneurysm Arising from the Lateral Limb of the 
Fenestration of the Anterior Medullary Segment of the Posterior Inferior Cerebellar Artery]. No shinkei geka. 
Neurological surgery 47, 991-997, doi:10.11477/mf.1436204059 (2019).
22 Kim, M. S. Developmental anomalies of the distal vertebral artery and posterior inferior cerebellar artery: 
diagnosis by CT angiography and literature review. Surgical and radiologic anatomy : SRA 38, 997-1006, 
doi:10.1007/s00276-016-1654-5 (2016).
23 Meybodi, A. T., Moreira, L. B., Zhao, X., Lawton, M. T. & Preul, M. C. Double Origin of the Posterior Inferior 
Cerebellar Artery: Anatomic Case Report. World neurosurgery, doi:10.1016/j.wneu.2018.12.127 (2019).
 TÓM TẮT
Mục tiêu. Mô tả bất thường giải phẫu nửa sau của vòng động mạch não và xác định tỉ lệ dạng bất thường giải phẫu nửa 
sau vòng động mạch não.
Phương pháp. Nghiên cứu cắt ngang mô tả 480 người có chụp cắt lớp vi tính mạch máu não tại bệnh viện Đại học Y Dược 
TP.HCM từ tháng 1/2019 đến tháng 12/2020. Các mạch máu được khảo sát gồm: động mạch thông sau, động mạch não sau, động mạch 
thân nền, động mạch tiểu não dưới trước, động mạch tiểu não dưới sau và động mạch tiểu não trên. Các dạng bất thường giải phẫu được 
khảo sát bởi một bác sĩ chẩn đoán hình ảnh có kinh nghiệm trên 5 năm gồm: thiểu sản, bất sản, dạng bào thai, dạng vòng nhẫn, nhân 
đôi, nhân ba, và dạng hai vị trí xuất phát.
Kết quả. Nghiên cứu gồm 480 người (259 nam, 221 nữ). Tuổi trung bình là 55,7 ± 16,7, tuổi nhỏ nhất là 2, lớn nhất là 102. 
Nhóm tuổi 50 – 69 chiếm đa số với 237 người (49,4%). Các dạng biến thể động mạch thông sau: thiểu sản một bên 38,5%; thiểu 
sản hai bên 19,4%; bất sản một bên 22,9%; bất sản hai bên 4,0%; dạng vòng nhẫn 0,4%. Các dạng biến thể động mạch não sau: 
thiểu sản một bên 10,2%; thiểu sản hai bên 3,5%; bất sản một bên 8,8%; bất sản hai bên 1,3%; bào thai một bên 17,9%; bào thai 
hai bên 5%. Các dạng biến thể động mạch thân nền: thiểu sản 5,6%, bất sản 0%; dạng vòng nhẫn 0,6%. Các dạng biến thể động 
mạch tiểu não dưới trước: bất sản một bên 30%; bất sản hai bên 10,4%; hai nhánh một bên 1,3%; hai nhánh hai bên 5,8%; ba 
nhánh 0,2%. Các dạng biến thể động mạch tiểu não dưới sau: bất sản một bên 29,0%; bất sản hai bên 5,8%; hai nhánh một bên 
0,4%; hai nhánh hai bên 0%; dạng vòng nhẫn 0,2%; dạng hai vị trí xuất phát 0,2%. Các dạng biến thể động mạch tiểu não trên: 
bất sản 0%; hai nhánh một bên 11,3%; hai nhánh hai bên 2,9%; ba nhánh 1,7%, dạng hai vị trí xuất phát 0,4%.
Kết luận. Biến thể giải phẫu nửa sau vòng động mạch não rất đa dạng với tỉ lệ các dạng thay đổi tùy theo nhánh động 
mạch. Các bất thường hay gặp là động mạch não sau bào thai, thiểu hoặc bất sản động mạch thông sau, thiểu hoặc bất sản động 
mạch tiểu não dưới trước và dưới sau và dạng nhân đôi của động mạch tiểu não trên.
Từ khóa: hệ tuần hoàn sau, cắt lớp vi tính, bất thường giải phẫu.
Người liên hệ: Nguyễn Văn Khỏe, Email: khoe1976@gmail.com
Ngày nhận bài: 29/9/2020. Ngày chấp nhận đăng: 28/10/2020