Phương pháp sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học các học phần địa lí tự nhiên Việt Nam ở khoa Địa lí, trường đại học sư phạm - ĐHĐN

UED JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, HUMANITIES AND EDUCATION VOL.3, NO.1 (2013) 
89 
PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC CÁC HỌC PHẦN 
ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN VIỆT NAM Ở KHOA ĐỊA LÍ, 
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM – ĐHĐN 
METHODS OF USING MINDMAPS IN TEACHING VIETNAM ‘S NATURAL GEOGRAPHY 
MODULES AT FACULTY OF GEOGRAPHY, UNIVERSITY OF EDUCATION 
THE UNIVERSITY OF DANANG 
Đậu Thị Hòa 
Trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng 
Email: hoaspdn@yahoo.com 
TÓM TẮT 
Bản đồ tư duy là phương tiện tác động mạnh đến bộ não, để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Bản đồ tư 
duy vừa có khả năng bao quát các kiến thức trên một phạm vi rộng, vừa đào sâu từng mạch kiến thức. Chính vì 
vậy trong dạy học các học phần Địa lí tự nhiên Việt Nam nếu sử dụng Bản đồ tư duy không những phù hợp với 
nội dung tri thức mà còn giúp cho cả người dạy, người học đạt được chất lượng dạy và học bộ môn. Nội dung 
báo này, chúng tôi tập trung nghiên cứu phương pháp sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học kiến thức mới và 
trong ôn tập hệ thống hóa kiến thức ở trên lớp. 
Từ khóa: bản đồ tư duy; bản đồ tư duy trong dạy học địa lí; phương pháp dạy học; phương pháp sử dụng 
bản đồ tư duy; dạy học Địa lí tự nhiên Việt Nam 
ABSTRACT 
Mindmaps are means to expand and deepen ideas by placing a strong impact on the brain. Mindmaps can 
cover not only the breadth of knowledge but also its depth. Thus, applying Mindmaps to teaching Vietnam’s 
Natural Geography modules is consistent with the knowledge content and also helps to achieve the quality of 
teaching and learning this subject. In this article, we concentrate on studying the methods of using Mindmaps in 
delivering new lessons and reviewing old lessons in the classroom. 
Key words: mindmaps; mindmaps in teaching Geography; methods of teaching; method of using 
mindmaps; teaching Vietnam’s Natural Geography 
1. Đặt vấn đề 
Tổng thể lãnh thổ Địa lí tự nhiên Việt 
Nam gồm nhiều thành phần cấu tạo, có rất nhiều 
mối quan hệ chi phối nhau theo cấu trúc dọc và 
ngang, nếu dạy học đơn thuần là thuyết trình thì 
sinh viên rất khó hiểu, không nhận biết được các 
mối quan hệ giữa các đối tượng địa lí trong 
không gian lãnh thổ. Để hiểu được các mối quan 
hệ phức tạp này cần sử dụng các phương pháp 
tích cực, tối ưu để phát hiện và giải thích các 
mối quan hệ này. Với thế mạnh của Bản đồ tư 
duy là khả năng bao quát các ý tưởng trên một 
phạm vi sâu, rộng mà một bản liệt kê ý tưởng 
thông thường không thể làm được. Bản đồ tư 
duy cũng thể hiện rõ được các mối quan hệ 
tương tác và mối quan hệ nhân quả giữa các 
thành phần và tổng thể tự nhiên Việt Nam. 
Chính vì vậy, chúng tôi đi sâu nghiên cứu 
phương pháp sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy 
học các học phần Địa lí tự nhiên Việt Nam cho 
sinh viên sư phạm địa lí, đây là một trong những 
phương án tốt, nó giúp người dạy và học đạt 
được hai mục đích: một là nâng cao được chất 
lượng dạy học bộ môn, hai là rèn luyện kĩ năng 
vận dụng phương pháp dạy học cho sinh viên sư 
phạm. 
2. Phương pháp sử dụng Bản đồ tư duy trong 
dạy học Địa lí tự nhiên Việt Nam 
2.1. Sử dụng Bản đồ tư duy trong việc tổ chức 
cho sinh viên nhận thức kiến thức mới trên lớp 
Để có thể sử dụng Bản đồ tư duy trong 
dạy kiến thức mới cho sinh viên, đòi hỏi người 
giáo viên phải xác định rõ mục tiêu của bài, xác 
định kiến thức trọng tâm, những kĩ năng chính 
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI, NHÂN VĂN VÀ GIÁO DỤC TẬP 3, SỐ 1 (2013) 
90 
để có thể khái quát lên Bản đồ tư duy. Việc sử 
dụng Bản đồ tư duy trong dạy kiến thức mới có 
nhiều cách: 
2.1.1. Cách thức nhất: Giáo viên thành lập sẵn 
Bản đồ tư duy về nội dung bài học sau đó cho 
sinh viên phân tích Bản đồ tư duy (trong Bản đồ 
tư duy đã có kết nối với các phương tiện dạy học 
như các bản đồ, biểu đồ, tranh ảnh). 
Cách tiến hành: 
+ Giáo viên nêu mục tiêu của bài học và 
dàn ý của bài học 
+ Đưa Bản đồ tư duy ra và nêu một số câu 
hỏi gợi mở để định hướng và hướng dẫn sinh 
viên suy nghĩ, làm việc 
+ Sau đó gọi sinh viên lên phân tích, trình 
bày từng nội dung trên Bản đồ tư duy, các sinh 
viên khác lắng nghe, ghi chép và bổ sung. 
+ Giáo viên nhận xét từng nội dung, khắc 
họa thêm, giải thích thêm trên các phương tiện 
trực quan đã kết nối 
+ Cứ như vậy, sinh viên sẽ lần lượt phân 
tích hết các nội dung trong Bản đồ tư duy và bài 
học kết thúc 
Ví dụ: Bài đặc điểm địa hình Việt Nam (3 
tiết) 
- Mục tiêu của bài: sau bài học này sinh viên 
cần: Hiểu được các đặc điểm cơ bản của địa hình 
Việt Nam; Phân tích và chứng minh được nguyên 
nhân của các đặc điểm đó; Rèn luyện kĩ năng bản đồ 
- Các nội dung cơ bản của bài: Địa hình 
Việt Nam có 4 đặc điểm chính: Đồi núi là bộ 
phận quan trọng trong cấu trúc địa hình; Cấu 
trúc địa hình cổ được Tân kiến tạo làm trẻ lại; 
Địa hình mang tính chất nội chí tuyến gió mùa 
ẩm; Địa hình chịu tác động mạnh mẽ của con 
người 
- Cách hướng dẫn: 
+ Giáo viên đưa ra bản đồ tư duy và nêu 
các câu hỏi: 
1, Dựa vào Bản đồ tư duy hãy giải thích 
và chứng minh địa hình Việt Nam chủ yếu là đồi 
núi thấp 
2, Tại sao địa hình Việt Nam là địa hình 
cổ được tân kiến tạo làm trẻ lại 
3, Tính chất nội chí tuyến gió mùa ẩm thể 
hiện trong địa hình Việt Nam như thế nào? 
4, Những hoạt động nào của con người tác 
động mạnh đến địa hình và làm địa hình biến 
đổi? 
+ Sinh viên suy nghĩ, lên trình bày từng 
nội dung trên Bản đồ tư duy 
+ Giáo viên nhận xét từng nội dung, khắc 
họa thêm, giải thích thêm trên các phương tiện 
trực quan đã kết nối 
Hình 1. Bản đồ tư duy biểu hiện đặc điểm địa hình Việt Nam 
UED JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, HUMANITIES AND EDUCATION VOL.3, NO.1 (2013) 
91 
2.1.2. Cách thứ 2: Giáo viên vừa giảng bài, đặt 
vấn đề và hướng dẫn sinh viên thể hiện nội dung 
bằng Bản đồ tư duy. Khi bài học kết thúc là hoàn 
thành Bản đồ tư duy 
Cách tiến hành: 
 + Giáo viên: nêu chủ đề bài học và nêu 
mục tiêu của bài, sau đó đưa ra chủ đề trung tâm: 
Đặc điểm của địa hình Việt Nam và nêu nhiệm 
vụ học tập cho sinh viên 
 + Sinh viên trao đổi, thảo luận nhóm cặp 
đôi (2-4-6) để giải quyết lần lượt các vấn đề và 
biểu hiện các vấn đề trên bằng Bản đồ tư duy 
 Vấn đề 1: Đặc điểm đầu tiên của địa 
hình Việt Nam là gì? Hãy giải thích và chứng 
minh. Sinh viên sẽ biểu hiện nhánh đầu tiên. 
Giáo viên nhận xét, bổ sung để hoàn chỉnh 
nhánh 1 
Hình 2. Bản đồ tư duy biểu hiện đặc điểm thứ nhất của địa hình 
Vấn đề thứ 2: Đặc điểm thứ hai là địa hình 
cổ được Tân kiến tạo làm trẻ lại. Hãy giải thích 
tại sao? Sinh viên biểu hiện nhánh 2. Giáo viên 
nhận xét, bổ sung để hoàn thiện nhánh 2
Hình 3. Bản đồ tư duy biểu hiện đặc điểm 1 và 2 của địa hình 
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI, NHÂN VĂN VÀ GIÁO DỤC TẬP 3, SỐ 1 (2013) 
92 
Vấn đề thứ 3: Địa hình Việt Nam mang 
tính chất nội chí tuyến gió mùa ẩm. Hãy giải 
thích và chứng minh. Sinh viên biểu hiện nhánh 
3. Giáo viên nhận xét, bổ sung để hoàn thiện 
nhánh 3 
Hình 4. Bản đồ tư duy biểu hiện đặc điểm 1, 2 và 3 của địa hình 
Vấn đề thứ 4: Địa hình chịu tác động 
mạnh của con người. Hãy chứng minh. Sinh viên 
biểu hiện nhánh 4. Giáo viên nhận xét, bổ sung 
để hoàn thiện nhánh 4. Kết thúc phần này là bản 
đồ tư duy hoàn thành (Bản đồ Hình 1). 
2.1.3. Cách thứ 3: Giáo viên cho sinh viên thảo 
luận nhóm, mỗi nhóm hoàn thành một nội dung, 
sau đó ghép lại thành Bản đồ tư duy hoàn chỉnh 
Cách tiến hành: 
- Giáo viên: 
+ Nêu chủ đề bài học, nêu mục tiêu của 
bài và giới thiệu 4 nội dung chính trên Bản đồ tư 
duy mở (hình 5, trang sau). 
+ Chia lớp làm 4 nhóm, giao nhiệm vụ 
mỗi nhóm thực hiện một nội dung và biểu hiện 
nội dung bằng Bản đồ tư duy 
- Sinh viên: 
+ Thảo luận nội dung được phân công. 
+ Khi các nhóm hoàn thành: cho từng 
nhóm lên báo cáo, điền nội dung trên Bản đồ tư 
duy, các nhóm khác nhận xét, đánh giá. 
Sau đó giáo viên nhận xét, đánh giá phần 
trình bày Bản đồ tư duy của từng nhóm. 
Cuối cùng ghép từng nhánh của mỗi nhóm 
thành Bản đồ hoàn chỉnh. 
Hình 5. Bản đồ tư duy biểu hiện 4 nhánh chính của địa hình 
UED JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, HUMANITIES AND EDUCATION VOL.3, NO.1 (2013) 
93 
2.2. Sử dụng Bản đồ tư duy trong ôn tập, hệ 
thống hóa kiến thức 
 Sau mỗi chương, mỗi phần giáo viên cần 
tổng kết, ôn tập, hệ thống hóa lại kiến thức cho 
sinh viên. Tuy nhiên cách thông thường nhất là 
cho sinh viên nhắc lại một số các vấn đề đã học 
ở trong từng chương hoặc từng phần. Với cách 
ôn tập như vậy sẽ không để lại một dấu ấn đáng 
nhớ, cũng không khái quát được tổng thể các vấn 
đề, mà chỉ giúp sinh viên nhớ lại những điều đã 
học, thiếu tính khái quát và lôgic. Nếu sử dụng 
Bản đồ tư duy thì kiến thức được hệ thống hóa 
dưới dạng sơ đồ, làm nổi bật các kiến thức chính 
phụ, các kiến thức được biểu diễn theo các mạch 
lôgic theo các mối quan hệ tương quan hay nhân 
quả, nhìn vào đó sẽ giúp sinh viên nhìn thấu bức 
tranh tổng thể, sinh viên dễ nhớ, nhớ lâu, nhớ 
sâu, để lại dấu ấn đậm nét trong bộ não, như vậy 
hiệu quả của tổng kết ôn tập sẽ cao hơn. Có 
nhiều cách sử dụng Bản đồ tư duy trong ôn tập 
và hệ thống hóa kiến thức 
2.2.1. Cách thứ nhất: Giáo viên lập một Bản đồ 
tư duy mở, nghĩa là không vẽ đầy đủ, chỉ vẽ chủ 
đề và một vài nhánh chính, sau đó nêu câu hỏi 
để sinh viên lần lượt bổ sung các nhánh trên Bản 
đồ tư duy. Cuối cùng sẽ được một Bản đồ tư duy 
hoàn chỉnh, phù hợp. Với cách này sẽ lôi cuốn 
được sự tham gia của sinh viên, sinh viên suy 
nghĩ, trao đổi, tranh luận nhiều hơn, giờ ôn tập 
sẽ không đơn điệu, tẻ nhạt, hiệu quả ôn tập sẽ 
cao hơn. 
 Ví dụ: Ôn tập ba miền địa lí tự 
nhiênViệt Nam 
 - Mục tiêu: Hệ thống hóa lại những vấn 
đề cơ bản của tự nhiên của mỗi miền; Chỉ ra sự 
khác biệt về tự nhiên giữa các miền và nguyên 
nhân của những khác biệt đó; Phân tích được 
mối quan hệ giữa các yếu tố tự nhiên mỗi miền 
 - Cách tiến hành: 
 B1: Giáo viên nêu chủ đề và đưa ra một 
Bản đồ tư duy mở, không vẽ hoàn chỉnh, chỉ vẽ 
một nhánh gợi ý. 
Hình 6. Bản đồ tư duy mở về so sánh tự nhiên 3 miền 
Sau đó nêu câu hỏi gợi ý để sinh viên suy 
nghĩ, trao đổi: 
 1, Để hệ thống hóa đặc điểm tự nhiên 
mỗi miền cần khắc sâu những nhân tố nào? 
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI, NHÂN VĂN VÀ GIÁO DỤC TẬP 3, SỐ 1 (2013) 
94 
 2, So sánh sự phân hóa về tự nhiên của 
mỗi miền? 
 3, Biểu hiện như thế nào thì thấy rõ sự 
khác biệt? 
 4, Trình bày ý tưởng và suy nghĩ của 
bản thân trên Bản đồ tư duy. 
 B2: Cho sinh viên suy nghĩ, có thể trao 
đổi thảo luận từng câu hỏi. 
 B3: Gọi sinh viên lên thực hiện 
 B4: Kết thúc sẽ được một Bản đồ tư duy 
hoàn chỉnh, 
B5: Giáo viên để sinh viên đối chiếu với 
Bản đồ tư duy mà giáo viên thành lập, góp ý, 
nhận xét và tự lựa chọn Bản đồ phù hợp với bản 
thân. 
Hình 7. Bản đồ tư duy hoàn thiện về so sánh tự nhiên 3 miền 
2.2.2. Cách thứ 2: sinh viên thảo luận nhóm và 
tự thành lập Bản đồ tư duy 
 Cách tiến hành: 
 + Giáo viên nêu mục tiêu của bài, gợi ý 
bằng 4 câu hỏi như trên 
 + Chia nhóm, quy định thời gian để sinh 
viên thảo luận và thành lập Bản đồ tư duy; 
 + Khi các nhóm hoàn thành: cho từng 
nhóm lên báo cáo, các nhóm khác nhận xét, đánh 
giá; 
 + Sau đó giáo viên nhận xét, đánh giá 
phần trình bày và Bản đồ tư duy của từng nhóm; 
 + Cuối cùng giáo viên đưa ra Bản đồ tư 
duy hoàn chỉnh của mình thành lập để sinh viên 
có thể đối chiếu, tham khảo. 
3. Kết quả nghiên cứu 
 Chúng tôi đã tiến hành dạy thực nghiệm 
ở khoa Địa lí, trường Đại học Sư phạm - Đại học 
Đà Nẵng để kiểm chứng kết quả 
 - Đối tượng thực nghiệm là sinh viên 
năm thứ 3, khoa Địa lí, trường Đại học Sư phạm: 
Lớp: 10SDL lớp thực nghiệm, sĩ số 60 sinh viên; 
Lớp: 10CDL lớp đối chứng, sĩ số 50 sinh viên. 
 - Thời gian thực nghiệm tiến hành trong 
học kì 1 năm học 2012 - 2013. 
 - Nội dung thực nghiệm: phần Địa lí tự 
nhiên Việt Nam khu vực. 
 - Trong quá trình thực nghiệm chúng tôi 
UED JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, HUMANITIES AND EDUCATION VOL.3, NO.1 (2013) 
95 
tiến hành kiểm tra 2 bài: một bài trắc nghiệm và 
một bài tự luận. Kết quả như sau: 
3.1. Kết quả về mức độ hiểu biết và khả năng 
có thể vận dụng Bản đồ tư duy trong học tập có 
sự thay đổi giữa trước và sau khi dạy thực 
nghiệm 
 - Kết quả tiền trắc nghiệm cho thấy mức 
độ hiểu biết và khả năng sử dụng Bản đồ tư duy 
trong học tập của hai lớp ĐC và TN gần tương 
đương nhau 
Bảng 1. Kết quả kiểm tra tiền trắc nghiệm 
Lớp 
Số sinh 
viên 
Kết quả xếp loại (%) 
Giỏi Khá TB Yếu 
10CDL-ĐC 50 00 16,0 32,0 52,0 
10SDL-TN 60 00 16,7 33,3 50,0 
- Kết quả hậu trắc nghiệm cho thấy có sự 
khác biệt khá xa nhau giữa lớp ĐC và lớp TN, 
thể hiện ở biểu đồ sau đây: 
Biểu đồ 1. So sánh kết quả hậu trắc nghiệm của lớp 
ĐC và TN về mức độ hiểu biết và khả năng vận dụng 
Bản đồ tư duy trong học tập của sinh viên (ĐV:%) 
- Nguyên nhân có sự thay đổi như trên là 
vì: 
 * Trong dạy học bài mới có sử dụng Bản 
đồ tư duy. Khi sử dụng Bản đồ tư duy, ở những 
bài đầu tiên giáo viên giới thiệu về Bản đồ tư 
duy, hướng dẫn cách vẽ tay và giới thiệu các 
phần mềm để sinh viên tham khảo 
 * Trong giảng dạy ở trên lớp, giáo viên 
cho bài tập nhóm, bài tập cá nhân để sinh viên 
thảo luận và thành lập Bản đồ tư duy 
 * Các tiết tổng kết ôn tập, giáo viên sử 
dụng bản đồ tư duy để ôn tập và cho bài tập để 
sinh viên tự làm 
 * Giáo viên dành một số nội dung kiến 
thức để hướng dẫn sinh viên tự học, tự nghiên 
cứu ở nhà, có sử dụng Bản đồ tư duy. 
 Vì vậy tất cả sinh viên đều hiểu rõ bản 
chất của Bản đồ tư duy từ khái niệm, ưu điểm, ý 
nghĩa, cấu trúc, cách vẽ,... Sinh viên có thể sử 
dụng tương đối thành thạo trong học tập 
3.2. Kết quả về mức độ nhận thức kiến thức 
mới, khả năng so sánh, tổng hợp 
- Về mức độ nhận thức kiến thức mới ở 2 
lớp đối chứng và thực nghiệm thể hiện ở biểu đồ 
sau: 
Biểu đồ 2: So sánh kết quả của lớp ĐC và TN về mức độ nhận thức kiến thức của sinh viên 
có sử dụng Bản đồ tư duy (ĐV:%) 
0
10
20
30
40
50
60
Gioi Kha Trung
binh
Yeu
10CDL-ĐC
10SDL-TN
0
10
20
30
40
50
60
70
Gioi Kha Trung binh Yeu
10CDL-ĐC
10SCL-TN
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI, NHÂN VĂN VÀ GIÁO DỤC TẬP 3, SỐ 1 (2013) 
96 
+ Tỉ lệ điểm khá không chênh lệch nhiều: 
Lớp ĐC: 60%, lớp TN: 63,3% 
+ Tỉ lệ điểm giỏi và trung bình thì chênh 
lệch nhiều: Giỏi lớp TN: 33,3%, lớp ĐC chỉ: 
10%; Ngược lại, tỉ lệ điểm trung bình của lớp 
ĐC là 30%, nhưng lớp thực nghiện chỉ: 3,3%. 
- Kết quả trên cho thấy: 
+ Mức độ nhận thức các kiến thức mới dù 
có sử dụng Bản đồ tư duy hay không sử dụng 
Bản đồ tư duy, nếu giáo viên vận dụng các 
phương pháp dạy học tích cực khác, sinh viên 
vẫn nhận thức được các kiến thức mới. 
 + Tuy nhiên, nếu kết hợp các phương 
pháp dạy học tích cực với sử dụng Bản đồ tư duy 
thì ngoài việc nhận thức kiến thức mới dễ dàng 
hơn, sâu sắc hơn, sinh viên còn biết khái quát, 
tổng hợp tốt hơn, đặc biệt là có tư duy sáng tạo 
hơn, nên tỉ lệ điểm trung bình ít, điểm giỏi ở lớp 
TN cao hơn rõ rệt. 
4. Kết luận 
 Qua nghiên cứu và thực nghiệm, kết quả 
bước đầu cho thấy: nếu biết sử dụng Bản đồ tư 
duy một cách hợp lí thì hiệu quả dạy và học sẽ 
cao hơn: Sinh viên hứng thú học tập hơn, biết 
cách ghi chép sáng tạo, nhận thức kiến thức mới 
một cách dễ dàng hơn, sâu sắc hơn, biết cách 
khái quát, tổng hợp một vấn đề, biết thể hiện ý 
tưởng của mình theo một trật tự lô gic theo suy 
nghĩ của bản thân, phát triển tư duy và sự sáng 
tạo, đó chính là hiệu quả tốt của một phương 
pháp 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Tony Buzan (2007), Hướng dẫn sử dụng bản đồ tư duy, NXB Từ Điển Bách Khoa, Hà Nội. 
[2] Tony Buzan (2008), Lập bản đồ tư duy, NXB Lao động - Xã hội, Hà Nội. 
[3] Tony Buzan và Barry Buzan (2008), Sơ đồ tư duy, NXB Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh. 
[4] Vũ Tự Lập (2000), Địa lí tự nhiên Việt Nam, NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội. 
[5] Vũ Tự Lập (1978), Địa lí tự nhiên Việt Nam tập 2,3, NXB Giáo dục, Hà Nội.