Phong trào Nghĩa Hội Quảng Nam (1885-1887)

68 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
PHONG TRAØO NGHÓA HOÄI QUAÛNG NAM (1885-1887)
 Ngoâ Vaên Minh*
Lôøi Toøa soaïn: Trong phong traøo Caàn Vöông vaøo nöûa cuoái theá kyû XIX, Quaûng Nam laø nôi 
sôùm öùng nghóa vôùi toå chöùc Nghóa hoäi do Traàn Vaên Dö, veà sau laø Nguyeãn Duy Hieäu laõnh 
ñaïo. Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ thu huùt roäng raõi söï tham gia cuûa caùc só phu yeâu nöôùc vaø 
ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân, coù phaïm vi hoaït ñoäng roäng khaép trong tænh; ñöôïc toå 
chöùc quy cuû vaø giöõ vai troø haït nhaân cuûa phong traøo Nghóa hoäi caùc tænh Nam Trung Kyø. 
Tuy chæ toàn taïi ngaén nguûi trong 2 naêm nhöng phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ chöùng 
toû tinh thaàn yeâu nöôùc baát khuaát cuûa ngöôøi daân xöù Quaûng, vaø töø phong traøo naøy ñaõ ñaøo 
luyeän ñöôïc nhöõng ngöôøi öu tuù ñeå tieáp tuïc tham gia caùc phong traøo yeâu nöôùc vaøo nhöõng 
naêm ñaàu theá kyû XX. Nhaân kyû nieäm 130 naêm phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam (1885-
2015), môøi baïn ñoïc nhìn laïi söï kieän naøy qua baøi vieát döôùi ñaây cuûa taùc giaû Ngoâ Vaên Minh.
Laø moät trong hai taû tröïc kyø (cuøng vôùi Quaûng Ngaõi), nhöng laø tænh saùt vôùi 
kinh ñoâ Hueá neân sau khi vua Haøm Nghi leân ngoâi, Quaûng Nam ñöôïc phaùi chuû 
chieán ôû trieàu ñình xem laø moät ñòa baøn troïng yeáu, lieàn cho dôøi Nha Sôn phoøng 
ñöôïc thieát laäp ôû laøng Ñaïi An Thöôïng vaøo naêm Töï Ñöùc thöù 28 (1875) ñeán xaây 
döïng taïi laøng Döông Hoøa thaønh moät haäu cöù quan troïng (coøn goïi laø sôn phoøng 
Döông Yeân, hay sôn phoøng Phöông Xaù),(1) giao cho Tieán só Traàn Vaên Dö laøm 
Chaùnh sôn phoøng söù. Ngay sau khi nhaän chöùc vaøo naêm 1884, Traàn Vaên Dö lieàn 
daâng sôù xin söûa chöõa Nha Sôn phoøng naøy “ñeå giöõ vöõng maët taû kyø”.(2) Phaùi chuû 
chieán cho mang vaøo ñaây 90 gaùnh vaøng baïc, moãi gaùnh 2 hoøm, moãi hoøm 100 thoi 
ñeå phoøng khi coù vieäc. Nhieàu taøu ñoàng, khí giôùi,... cuõng ñöôïc chuyeån vaøo caûng 
Ñaø Naüng nhöng baát thaønh, vì bò caùc taøu tuaàn tieãu Phaùp baét ñöôïc, thu giöõ taát caû.
Lieàn ngay sau khi vuï bieán kinh thaønh Hueá xaûy ra (05/7/1885), boä maùy 
nhieáp chính Thoï Xuaân Vöông ra chæ duï ñieàu Traàn Vaên Dö vaøo laøm Boá chaùnh 
tænh Bình Thuaän, ñöa Phoù baûng Nguyeãn Ñình Töïu ñang laø Teá töûu Quoác Töû 
Giaùm vaøo thay chöùc Sôn phoøng söù Quaûng Nam.(3) Vaãn bieát ñaây laø aâm möu “ñieäu 
hoå ly sôn” cuûa trieàu ñình Hueá, khoâng nhaän chæ duï nhöng Traàn Vaên Dö vaãn giao 
sôn phoøng cho Nguyeãn Ñình Töïu, ñeå chæ moät thaùng sau, ngaøy 29/6 naêm AÁt Daäu 
(09/8/1885) taïi queâ nhaø ôû laøng An Myõ Taây, huyeän Haø Ñoâng,(4) Traàn Vaên Dö soaïn 
tôø thoâng ñaït cho só daân trong tænh bieát noäi dung duï Caàn Vöông cuûa vua Haøm 
Nghi vaø keøm theo lôøi keâu goïi: “caùc só phu, thöù daân toaøn haït, khoâng keå quan 
quaân só thöù, ai coù loøng thuø giaëc, xuaát gia ñaàu quaân, xuaát quyõ nuoâi quaân, laäp 
tröôøng luyeän voõ, nhaát nhaát möu ñoà khôûi nghóa ñeå ñaùnh ñuoåi quaân thuø, giaønh 
laïi quyeàn lôïi cho thöù daân, toân phoø xaõ taéc laâu daøi”.(5) 
Ngoaøi baûn thoâng ñaït treân, vaên thaân Quaûng Nam coøn coù baøi hòch keâu goïi 
só daân trong tænh:(6)
“Khuyeân nhöõng keû hung taøn binh giaùp, ra maø ngaên söùc ngöïa luùc bon chon,
Khuyeân nhöõng ngöôøi phuùc uaån kinh luaân, ra maø giuùp cuoäc côø khi tuùng nöôùc.
Binh thì choán laøng ñoâng xaõ caû, moät keû theo ngaøn keû ñeàu theo,
Löông thôøi nôi phuù hoä ñaïi ñieàn, moät ngöôøi nghó muoân ngöôøi cuõng nghó...”(7)
* Hoïc vieän Chính trò khu vöïc III, thaønh phoá Ñaø Naüng.
69Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
Lôøi duï cuûa vua Haøm Nghi vaø noäi dung tôø thoâng ñaït cuûa Tieán só Traàn 
Vaên Dö, cuøng lôøi hòch cuûa vaên thaân Quaûng Nam nhö moät tieáng keøn xung traän, 
moät ñaùm löûa neùm vaøo ñoáng raï khoâ laø loøng daân ñang xuùc ñoäng maõnh lieät, laøm 
höøng höïc leân tinh thaàn khaùng Phaùp. Caùi khoâng khí luùc baáy giôø, nhö Huyønh 
Thuùc Khaùng vieát trong thö keâu goïi ñoàng baøo toaøn quoác khaùng chieán veà sau 
(01/01/1947) laø: “Nghóa hoäi laâm laäp, quaân hòch phong trì” (Nghóa hoäi moïc leân 
nhö röøng raäm, quaân hòch truyeàn khaép nhö gioù bay).(8)
Khaép nôi trong tænh, caùc quan laïi coù tinh thaàn choáng Phaùp, caùc nhaø khoa 
baûng, caû voõ cöû, aám sinh cuõng ñöùng ra moä quaân laäp neân Nghóa hoäi Quaûng Nam. 
Laõnh ñaïo Nghóa hoäi, ñöùng ñaàu laø Hoäi chuû Traàn Vaên Dö, keá ñeán laø Phoù baûng 
Nguyeãn Duy Hieäu nguyeân giöõ chaân giaûng taäp ôû Döôõng Thieän Ñöôøng, boû daïy 
veà queâ moä nghóa; caùc Cöû nhaân nhö Phan Baù Phieán nguyeân Tri huyeän Phuø Caùt 
(tænh Bình Ñònh) giöõ chöùc AÙn saùt söù, Huyønh Baù Chaùnh nguyeân Haønh taåu Cô 
Maät Vieän giöõ chöùc Boá chaùnh, Nguyeãn Quang Hanh (thöôøng goïi Nguyeãn Hanh) 
nguyeân AÙn saùt söù, bò trieàu ñình haëc toäi do khoâng kieân quyeát ñaùnh deïp vuï noåi 
daäy cuûa Ñaëng Nhö Mai vaø Traàn Taán ôû Ngheä An, boû veà queâ nhaø, trôû thaønh moät 
töôùng taøi cuûa Nghóa hoäi Quaûng Nam, Voõ Troïng Ñòch nguyeân ñöôïc sô boå Huaán 
ñaïo, tham gia Nghóa hoäi giöõ chöùc Chaùnh huyeän hoäi Queá Sôn; roài ñeán caùc Tuù taøi 
nhö Traàn Ñænh giöõ chöùc Taùn töông quaân vuï v.v... OÂng Hoaøng giaùp Phaïm Nhö 
Xöông laøm Boá chaùnh Phuù Yeân boû veà queâ khi quaân Nghóa hoäi ôû ñaáy taán coâng 
tænh thaønh cuõng ñöôïc môøi ngay vaøo Nghóa hoäi, vaø laø ngöôøi ñaõ chaép buùt thaûo 
baûn hòch Vaên thaân Quaûng Nam. Nguyeãn Haøm chæ laø moät aám sanh nhöng cuõng 
ñöùng ra moä ñöôïc maáy traêm nghóa daân toå chöùc moät caùnh quaân öùng nghóa, ñöôïc 
giao chöùc Taùn töông quaân vuï kieâm Thöông bieän tænh vuï khi môùi 18 tuoåi, ngöôøi 
ñöông thôøi ñaùnh giaù laø “moät ngöôøi troïng yeáu trong taán kòch Caàn Vöông Quaûng 
Nam”.(9) Ngoaøi thaønh phaàn laõnh ñaïo laø caùc vaên thaân, só phu, quan laïi trieàu ñình 
coù tinh thaàn chuû chieán vaø moät soá thaân haøo, coøn laïi ñoâng ñaûo nhaát laø thöù daân.
Sau kh ... ïc vaø söï haøo höùng thöïc hieän chuû tröông khoâng coøn nöõa. Nghóa hoäi 
laïi khoâng laäp ñöôïc cô sôû saûn xuaát töï caáp töï tuùc ñeå chieán ñaáu laâu daøi treân vuøng 
röøng nuùi. Söï nghieâm khaéc trong chuû tröông thanh loïc noäi boä cuûa Nguyeãn Duy 
Hieäu bò nhöõng keû theo Nam trieàu lôïi duïng tung tin “Höôøng Hieäu aùc nhaát” ñeå haï 
uy tín cuûa oâng vaø gaây hoang mang trong noäi boä Nghóa hoäi;(38) moät soá haøo lyù boû 
Nghóa hoäi ra ñaàu thuù Nam trieàu ñeå ñöôïc quan töôùc, boång loäc. Vieäc tan raõ nhanh 
choùng cuûa Nghóa hoäi Quaûng Ngaõi (7/1885), tieáp theo laø Nghóa hoäi Bình Thuaän, 
Khaùnh Hoøa (9/1886), Phuù Yeân (2/1887), roài ñeán Nghóa hoäi Bình Ñònh cuõng tan 
raõ 3 thaùng sau ñoù, khieán cho ñòa baøn nam Trung Kyø töø sau thaùng 5/1887 chæ coøn 
moãi Nghóa hoäi Quaûng Nam. Trong khi ñoù, do ñieàu kieän ñòa lyù caùch trôû neân thieáu 
söï lieân laïc hôïp ñoàng chieán ñaáu vôùi caùc trung taâm khaùng chieán lôùn ôû phía baéc 
Trung Kyø, khieán cho Nghóa hoäi Quaûng Nam rôi vaøo tình theá hai ñaàu thoï ñòch 
73Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
(quaân Nguyeãn Thaân töø Quaûng Ngaõi ñaùnh ra, quaân Phaùp vaø ñoäi quaân Khaâm sai 
cuûa Nam trieàu töø Hueá ñaùnh vaøo). Sau khi taân tænh Trung Loäc bò quaân Phaùp taán 
coâng, caùc thuû lónh Nghóa hoäi phaûi chuyeån ñaïi baûn doanh sang An Laâm,(39) nhöng 
taïi ñaây Nghóa hoäi bò quaân sôn phoøng Nghóa-Ñònh cuûa Nguyeãn Thaân ñöôïc quaân 
Phaùp caáp suùng ñang ñeâm ñoät kích ñaùnh uùp, bò toån thaát hôn 300 ngöôøi, cuøng moät 
soá chæ huy goàm Laõnh binh, Ñoác binh, Hieäp quaûn, Taùn töông, Thöông bieän töû 
traän.(40) Caùc thuû lónh Nghóa hoäi vöøa thoaùt thaân beøn chuyeån sang ñöùng chaân taïi 
caên cöù môùi ôû Goø May thuoäc nguoàn Phöôùc Sôn, nhöng laïi bò quaân Nguyeãn Thaân 
taäp kích tieáp. Ñeán ñaây, Nghóa hoäi Quaûng Nam hoaøn toaøn tan raõ (thaùng 8/1887).
Daãu “daäy mau, tan sôùm” nhöng Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ thu huùt ñoâng 
ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân vaø vaên thaân tham gia; coù phaïm vi hoaït ñoäng roäng 
khaép caùc huyeän trong tænh, chieám giöõ tænh thaønh hôn moät thaùng; coù toå chöùc 
quy cuû; theå hieän söï quaät khôûi vôùi nhieàu cuoäc taán coâng vaøo tænh thaønh, caû doanh 
traïi quaân Phaùp ôû Ñaø Naüng; giöõ vai troø haït nhaân cuûa Nghóa hoäi caùc tænh Nam 
Trung Kyø; coù vò thuû lónh Traàn Vaên Dö vôùi phaåm chaát saùng trong vì vieäc nghóa, 
tröôùc khi tuaãn naïn vaãn kòp di huaán laïi cho caùc ñoàng chí khoâng ñöôïc maéc möu 
thöông thuyeát cuûa Tam cung vaø Cô Maät Vieän maø haõy khaùng chieán ñeán cuøng; 
vôùi Nguyeãn Duy Hieäu vaøo haøng kieät hieät cuøng vôùi Phan Baù Phieán, Huyønh Baù 
Chaùnh thuoäc boä ba laõnh ñaïo khoâng chæ vôùi Quaûng Nam maø caû tam tænh Nghóa 
hoäi (Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh), khi böôùc ñöôøng cuøng ñaõ töï tìm 
ñeán caùi cheát ñeå baûo toaøn nghóa khí: Phan Baù Phieán ñoát heát giaáy tôø roài uoáng 
thuoác ñoäc töï töû tröôùc maët Nguyeãn Duy Hieäu ñeå baûo toaøn bí maät cho Nghóa hoäi. 
Nguyeãn Duy Hieäu vaø Huyønh Baù Chaùnh töï veà ñoàng baèng chaáp nhaän ñeå cho giaëc 
ñeán baét, nhaän heát traùch nhieäm veà mình vôùi taâm nieäm “Ñaûng ta maø coøn sau naøy 
coù thaønh ñöôïc caùi chí höôùng cuûa ta, töùc laø ta vaãn soáng”.(41) Nghóa hoäi Quaûng 
Nam thaát baïi nhöng ñaõ ñaøo luyeän nhöõng ngöôøi seõ tieáp tuïc cuoäc chieán ñaáu trong 
caùc phong traøo yeâu nöôùc tieáp theo (Duy Taân, Duy Taân hoäi, choáng thueá) nhö 
Ñoã Ñaêng Tuyeån, Chaâu Thô Ñoàng, Leâ Vónh Huy, tieâu bieåu nhaát laø Taùn töông 
Nguyeãn Haøm, töùc Tieåu La - Nguyeãn Thaønh,(42) ngöôøi khôûi xöôùng cuøng Phan Boäi 
Chaâu laäp Duy Taân hoäi vaø chuû tröông Ñoâng du caàu vieän Nhaät, ñöôïc Phan Boäi 
Chaâu xem laø moät “ñaïi quoác só”, “oâng toå môû moái”, ngöôøi vaïch ra “keá hoaïch vó ñaïi” 
cho ñöôøng loái cöùu nöôùc nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX cuûa mình.(43)
 N V M
CHUÙ THÍCH
(1) Sôn phoøng naøy ôû vuøng nuùi Ñeøo Ron, nay thuoäc xaõ Traø Döông cuûa huyeän Baéc Traø My, giaùp 
vôùi xaõ Tieân An cuûa huyeän Tieân Phöôùc. Taùc giaû ñaõ coù laàn ñeán tìm hieåu di tích naøy. Hieän vaãn 
coøn bôø thaønh ñaù khaù daøi. Di tích ñaõ ñöôïc xeáp haïng caáp tænh.
(2) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu, Nxb Thuaän Hoùa, 1998, tr. 556.
(3) Nguyeãn Ñình Töïu queâ laøng Hoäi An (nay thuoäc xaõ Tieân Chaâu, huyeän Tieân Phöôùc, tænh Quaûng 
Nam), nguï laøng Phuù Thò (nay thuoäc xaõ Tam Phöôùc, huyeän Phuù Ninh, cuøng tænh). 
(4) Nay laø xaõ Tam An, huyeän Phuù Ninh.
(5) Daãn theo baøi vieát cuûa An Thieän “Vaøi neùt veà Traàn Vaên Dö vôùi phong traøo Nghóa hoäi ôû Quaûng 
Nam”, taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû ñòa phöông vaø chuyeân ngaønh Quaûng Nam-Ñaø Naüng, Sôû Vaên 
hoùa vaø Thoâng tin Quaûng Nam-Ñaø Naüng, soá 3/1984, tr. 16.
(6) Baûn hòch naøy, qua khaûo cöùu oâng Nguyeãn Sinh Duy xaùc ñònh do Hoaøng giaùp Phaïm Nhö 
Xöông, ngöôøi laøng Ngaân Caâu, phuû Ñieän Baøn, tænh Quaûng Nam (nay thuoäc xaõ Ñieän Nam, 
thaønh phoá Ñieän Baøn) tröïc tieáp chaáp buùt.
74 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
(7) Daãn theo Nguyeãn Sinh Duy, Phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam, Nxb Ñaø Naüng, 1998, tr. 368.
(8) Huyønh Thuùc Khaùng, Thö cuûa UÛy ban Khaùng chieán quaân daân chính Chính phuû Vieät Nam göûi 
ñoàng baøo quoác daân, ngaøy 1/1/1947. Baûn goác chöõ Haùn löu taïi Trung taâm Löu tröõ Quoác gia I.
(9) T.T.X, “Veà ñoaïn caän söû 3 naêm Hoäi Caàn Vöông ôû Quaûng Nam”, baùo Ñuoác Nhaø Nam, soá 16, 
thaùng 3/1937.
(10) Nam Chi, “Ba naêm Hoäi Caàn Vöông ôû Quaûng Nam (1885-1887)”, baùo Tieáng daân caùc soá 1026-
1031, thaùng 2-3/1937.
(11) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Taäp 9, Nxb Giaùo duïc, 2007, tr. 181.
(12) Trong Vieät Nam vong quoác söû, Phan Boäi Chaâu vieát laø Hoà Hoïc. OÂng Traàn Ngoïc Chöông trong 
baûn thaûo Lòch söû phong traøo yeâu nöôùc, choáng Phaùp huyeän Tieân Phöôùc, baûn ñaùnh maùy, 1980, 
ghi teân ñaày ñuû laø Hoà Ñöùc Hoïc, queâ laøng Tuù Caåm, huyeän Haø Ñoâng, phuû Thaêng Bình (nay 
thuoäc xaõ Tam Loäc, huyeän Phuù Ninh), nhöng saùch Ñaïi Nam thöïc luïc chaùnh bieân chæ nhaéc ñeán 
teân Nguyeãn Hoïc trong phong traøo Caàn Vöông ôû Quaûng Nam. 
(13) Di buùt cuûa Traàn Vaên Dö. Daãn theo Traàn Ngoïc Chöông, tlñd. Trong taïp chí Nghieân cöùu Lòch 
söû ñòa phöông vaø chuyeân ngaønh Quaûng Nam-Ñaø Naüng, soá 3, cuõng coù baûn dòch di buùt Traàn 
Vaên Dö cuûa oâng Nguyeãn Ñình Giaûn, nhöng coù moät vaøi ñoaïn khoâng gioáng nhö baûn dòch maø 
oâng Traàn Ngoïc Chöông ñöa vaøo phuï luïc trong baûn thaûo Lòch söû phong traøo yeâu nöôùc, choáng 
Phaùp huyeän Tieân Phöôùc.
(14) Nay coøn ñòa danh Naø Laàu, töùc Naø do Nguyeãn Duy Hieäu döïng laàu. Ñòa danh naøy nay thuoäc xaõ 
Tieân Thoï, huyeän Tieân Phöôùc. Caùch ñaây khoaûng 20 naêm phaùt hieän ñöôïc moät khaåu suùng thaàn 
coâng cuûa Nghóa hoäi taïi khu vöïc Naø Laàu, ñaõ ñöa veà tröng baøy taïi trung taâm vaên hoùa huyeän.
(15) Luõy Ñaù Roàng nay thuoäc xaõ Tam Daân, huyeän Phuù Ninh.
(16) Nuùi Döông Ñeá naèm giöõa hai xaõ Tieân Phong, huyeän Tieân Phöôùc vaø Tam Phöôùc, huyeän 
Phuù Ninh.
(17) Phaùp tröôøng döïng ôû Goø Loøn, Goø Chay, nay thuoäc xaõ Tieân Myõ. Nghóa trang cuûa Nghóa hoäi 
hieän coøn di tích ôû xaõ Tieân Myõ, huyeän Tieân Phöôùc.
(18) Trong Vieät Nam vong quoác söû, Phan Boäi Chaâu cho bieát chính Nguyeãn Duy Hieäu ñaõ noùi vôùi 
Phan Baù Phieán: “Nghóa hoäi ba tænh thöïc laø anh vaø toâi chuû tröông”. Xem Phan Boäi Chaâu toaøn 
taäp, Taäp 2, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1990, tr. 117.
(19) Baille, Souvenirs d’Annam (1886 -1890), Paris, 1890, tr. 72-73. Daãn theo Traàn Ngoïc Chöông, 
tlñd, tr. 25-26, 27.
(20) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 285.
(21) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 253.
(22) Baille, Souvenirs d’Annam (1886-1890), Paris, 1890, tr. 72-73. Daãn theo Traàn Ngoïc Chöông, 
tlñd, tr. 26.
(23) Daãn theo Phöông Nghi, “Hoaït ñoäng cuûa phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam-Ñaø Naüng döôùi 
ngoøi buùt cuûa Camille Paris”, trong taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû ñòa phöông vaø chuyeân ngaønh 
Quaûng Nam-Ñaø Naüng, Sôû Vaên hoùa vaø Thoâng tin Quaûng Nam-Ñaø Naüng, soá 3/1984, tr. 24.
(24) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 213.
(25) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 219.
(26) Nay thuoäc xaõ Tam Daân, huyeän Phuù Ninh.
(27) Nay thuoäc xaõ Tam Laõnh, huyeän Phuù Ninh.
(28) Nay thuoäc xaõ Ñaïi Hoøa, huyeän Ñaïi Loäc.
(29) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 234.
(30) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 149.
(31) Ngoâ Vaên Minh (chuû bieân), Lòch söû Ñaø Naüng 1858-1945, Nxb Ñaø Naüng, 2007, tr. 100.
(32) H. Cosserat, “Thaûm kòch ôû Nam Chôn (28 thaùng 2-01 thaùng 3/1886)”, taïp chí Nhöõng 
ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá (BAVH), taäp XII, naêm 1925, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2002, 
tr. 141-142. Ñaïi Nam thöïc luïc cuõng noùi ñeán traän naøy (Sñd, tr. 229).
(33) Daãn theo Linh ñòa Traø Kieäu, tr. 94.
(34) Taùc giaû Nam Chi trong baøi “Ba naêm Hoäi Caàn Vöông” ñaêng baùo Tieáng daân cho raèng nguyeân 
do coù traän ñaùnh naøy laø vì coù söï kích baùc laãn nhau giöõa Nguyeãn Thaân vôùi caùc thuû lónh Nghóa 
hoäi Quaûng Nam. Chuùng toâi cho raèng caùch giaûi thích naøy khoâng thoûa ñaùng.
 Do Nguyeãn Thaân trôû giaùo phaûn boäi ñaøn aùp ñöôïc Nghóa hoäi Quaûng Ngaõi, quaân Nghóa hoäi ôû 
75Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
Nam Trung Boä chæ coøn hoaït ñoäng maïnh ôû hai ñaàu, phía baéc laø Quaûng Nam, phía nam laø Bình 
Ñònh neân ñöông thôøi nhaân daân ta thaùn: “Ñôøi moâ cöïc khoå nhö ri/ ÔÛ giöõa ñoøn gaùnh, traïc ky hai 
ñaàu”, aùm chæ ÔÛ giöõa Ñoàng Khaùnh, Haøm Nghi hai ñaàu, töùc quaân Nguyeãn Thaân cuûa Ñoàng Khaùnh 
ôû Quaûng Ngaõi, quaân Nghóa hoäi höôûng öùng duï Caàn Vöông cuûa vua Haøm Nghi ôû Quaûng Nam 
vaø Bình Ñònh.
(35) Theo oâng Traàn Ngoïc Chöông thì coù taøi lieäu cho raèng vì Buøi Ñieàn trong haøng thuû lónh Nghóa 
hoäi Bình Ñònh vieát thö göûi cho Nguyeãn Duy Hieäu heïn ngaøy 13/3 naêm Bính Tuaát seõ hoäi quaân 
hai tænh taïi Quaûng Ngaõi ñeå cuøng ñaùnh quaân Nguyeãn Thaân, nhöng Buøi Ñieàn thieáu caån troïng 
khoâng vieát “thaäp tam” (十三) theo chöõ keùp (拾叁) duøng trong kheá töï. Ngöôøi ñöa thö cuûa Buøi 
Ñieàn ñeán Quaûng Ngaõi bò baét, Nguyeãn Thaân cho söûa thö laïi thaønh “thaäp nguõ” (十五) (ngaøy 15) 
roài sai ngöôøi cuûa mình giaû laøm ngöôøi lieân laïc cuûa Buøi Ñieàn ñem thö ñeán Doác Soûi (ñòa giôùi giöõa 
hai tænh Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi) giao cho quaân Nghóa hoäi Quaûng Nam.
(36) Töø ñoù ñòa danh naøy goïi laø Caàu Chaùy (töùc caàu do quaân Nghóa hoäi Quaûng Nam ñoát chaùy).
(37) Nay thuoäc xaõ Ñaïi Minh, huyeän Ñaïi Loäc.
(38) Veà caùi cheát cuûa Phan Vaên Bình (thaân phuï cuûa Phan Chaâu Trinh) giöõ chöùc Chuyeån vaän söù 
cho Nghóa hoäi, theo oâng Traàn Ngoïc Chöông thì oâng Leâ Baù Khaûi, chaùu noäi Taùn töông Leâ Vónh 
Huy keå laïi, chính oâng Leâ Vónh Huy cho bieát Traàn Ñænh do baát ñoàng chính kieán vôùi Phan Vaên 
Bình beøn deøm pha vu caùo oâng Bình möu phaûn neân bò gieát. Veà sau Traàn Ñænh möu phaûn bò 
Nguyeãn Duy Hieäu xöû toäi, ñeán luùc ñoù oâng Hieäu môùi hoái tieác veà vieäc xöû oan oâng Bình. Nhöng 
theo baø Leâ Thò Kinh (chaùu ngoaïi Phan Chaâu Trinh) thì oâng Bình bò moät teân cai toång cuûa Nam 
trieàu Ñoàng Khaùnh taïi ñòa phöông bí maät saùt haïi roài ñoå cho Nguyeãn Duy Hieäu taøn aùc gieát oâng 
Bình ñeå noäi boä Nghóa hoäi nghi ngôø thuû lónh cuûa mình.
(39) Nay thuoäc xaõ Tieân Haø, huyeän Tieân Phöôùc.
(40) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 351.
(41) Phan Boäi Chaâu toaøn taäp, Taäp 2, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1990, tr. 118.
(42) Nguyeãn Haøm voán teân laø Nguyeãn Vaên Thaønh, thöôøng goïi laø Nguyeãn Thaønh. Khi tham gia laäp 
Duy Taân hoäi oâng laáy bieät hieäu laø Tieåu La.
(43) Phan Boäi Chaâu toaøn taäp, Taäp 4, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1990, tr. 281, 282, 279.
TOÙM TAÉT
Trong phong traøo Caàn Vöông vaøo nöûa cuoái theá kyû XIX, Quaûng Nam laø nôi sôùm öùng nghóa 
vôùi toå chöùc Nghóa hoäi do Traàn Vaên Dö, veà sau laø Nguyeãn Duy Hieäu laõnh ñaïo. Nghóa hoäi Quaûng 
Nam ñaõ thu huùt roäng raõi söï tham gia cuûa caùc taàng lôùp nhaân daân vaø vaên thaân, coù phaïm vi hoaït 
ñoäng roäng khaép trong tænh; coù toå chöùc quy cuû; theå hieän söï quaät khôûi trong thôøi gian ñaàu vaø giöõ vai 
troø haït nhaân cuûa Nghóa hoäi caùc tænh nam Trung Kyø. Tuy nhieân, do coù nhöõng haïn cheá trong tö duy 
laõnh ñaïo cuûa caùc thuû lónh; söï tan raõ sôùm cuûa Nghóa hoäi caùc tænh baïn phía nam vaø söï caùch trôû ñòa 
lyù khoâng theå lieân laïc ñöôïc vôùi caùc nghóa hoäi phía baéc Trung Kyø khieán cho Nghóa hoäi nôi ñaây rôi 
vaøo theá “löôõng ñaàu thoï ñòch”, ñi ñeán tan raõ vaøo thaùng 8/1887, sau hai naêm hoaït ñoäng. Tuy thaát baïi 
nhöng töø trong phong traøo ñaõ ñaøo luyeän ñöôïc nhöõng ngöôøi seõ tieáp tuïc cuoäc chieán ñaáu trong caùc 
phong traøo yeâu nöôùc nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX.
ABSTRACT
“NGHÓA HOÄI QUAÛNG NAM” MOVEMENT
Quaûng Nam was the early place to respond to the Caàn Vöông (Aid the King) movement in 
the second half of the nineteenth century by organizing “Nghóa hoäi Quaûng Nam” led by Traàn Vaên 
Dö, and later, Nguyeãn Duy Hieäu. “Nghóa hoäi Quaûng Nam” attracted the widespread participation 
of patriotic feudal intellectuals and every social class, and extensively developed in the whole 
province; it was methodically organized and took the nucleus role of Caàn Vöông movements 
of the Southern Central provinces. However, due to the restrictions of the leaders’ thoughts, 
the early break-up of patriotic movements in Southern Central provinces and the geographical 
separation between patriotic movements in Northern Central provinces, “Nghóa hoäi Quaûng Nam” 
movement had to confront the enemy from both sides; as a result, it was broken up in August 
1887, after two years of fighting. Though the movement was unsuccessful, its eminent members 
were trained to continue fighting in patriotic movements in the early twentieth century.