Diễn tiến và hệ quả của chính sách khai thác thuộc địa ở miền Đông Nam kỳ dưới thời Pháp thuộc (1862-1945)

Lê Hữu Phước Diễn tiến và hệ quả của chính sách khai thác thuộc địa... 
 12 
DIỄN TIẾN VÀ HỆ QUẢ CỦA CHÍNH SÁCH 
KHAI THÁC THUỘC ĐỊA Ở MIỀN ĐÔNG NAM KỲ 
DƯỚI THỜI PHÁP THUỘC (1862-1945) 
Lê Hữu Phước(1) 
(1)Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (VNU-HCM) 
Ngày nhận 20/10/2016; Chấp nhận đăng 22/12/2016; Email: lephuoc04@yahoo.com 
Tóm tắt 
Sau khi chiếm được ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ, thực dân Pháp đã thực hiện nhiều biện 
pháp chính trị và quân sự - an ninh, kinh tế, tài chính nhằm phục vụ cho mục tiêu tối thượng là 
tận thu lợi nhuận trong hai chương trình khai thác thuộc địa. Chính sách khai thác thuộc địa của 
thực dân Pháp làm cho hạ tầng kinh tế (kết cấu hạ tầng) được thiết lập và không ngừng phát 
triển, cơ cấu kinh tế có sự chuyển biến rõ nét, tạo nên “cú hích” dẫn đến sự hình thành nền kinh 
tế dân tộc theo hướng tư bản chủ nghĩa và tầng lớp tư sản dân tộc. Tuy có một số hệ quả tích cực, 
song cho đến cuối thời Pháp thuộc ở miền Đông Nam Kỳ vẫn là nơi có nền kinh tế lạc hậu, phiến 
diện, mất cân đối, xã hội phân hóa sâu sắc, mâu thuẫn xã hội phát triển hết sức gay gắt. 
Từ khóa: khai thác, thuộc địa, tư bản Pháp, miền Đông Nam Kỳ 
Abstract 
THE PROGRESS AND CONSEQUENCE OF THE COLONIAL EXPLOITATION 
POLICY IN THE SOUTHEAST UNDER THE FRENCH COLONIAL PERIOD (1862 
-1945) 
After occupying the three South - eastern provinces, the French colonialists carried out 
many political, military - security, economics, financial measures for the ultimate goal of 
profiting in two colonial exploitation plans. The colonial exploitation policy of the French 
colonialists made the economic infrastructure established and constantly developed, the 
economic structure has changed dramatically, creating a "trigger" leading to the formation of 
the national economy towards capitalism and the bourgeoisie. Although there were some 
positive consequences, the end of the French colonial period, Southeastern Vietnam still 
remained the backward, one-sided unbalanced economy. The gap between rich and poor 
remained wide and the social conflicts developed harshly. 
1. Từ những biện pháp chính trị - hành chính và quân sự - an ninh 
Giữa năm 1862, sau khi chiếm được ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ (Gia Định, Biên Hòa, 
Định Tường), thực dân Pháp thực hiện chế độ cai trị quân chính, đưa võ quan nắm quyền chỉ 
đạo tối cao từ cấp kỳ đến cấp tiểu khu (còn gọi là “hạt tham biện”, sau đổi thành tỉnh). Ngày 
25/6/1862, thiếu tướng hải quân Bonard được phong làm Phó thủy sư Đô đốc và là võ quan 
Pháp đầu tiên trực tiếp cai trị ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ. Ngày 5/1/1876, Thống đốc Nam Kỳ 
Tạp chí Khoa học Đại học Thủ Dầu Một Số 2(33)-2017 
 13 
Duyperré ra nghị định phân chia toàn bộ Nam Kỳ thành 4 khu vực hành chính lớn 
(cisconscription administrative): khu Sài Gòn, khu Mỹ Tho, khu Vĩnh Long, khu Bassac. Khu 
Sài Gòn gồm 5 tiểu khu: Tây Ninh, Thủ Dầu Một, Biên Hòa, Bà Rịa, Gia Định; tương ứng với 
địa bàn miền Đông Nam Bộ hiện nay. 
Đến năm 1879, chính phủ Đệ tam Cộng hòa Pháp bãi bỏ chế độ võ quan hải quân cai trị 
thuộc địa, cử các chính khách dân sự sang làm Thống đốc Nam Kỳ. Ngày 13/5/1879 theo sắc 
lệnh bổ nhiệm của tổng thống Pháp, Le Myre de Vilers trở thành Toàn quyền dân sự 
(Gourverneur civil) đầu tiên và là người mở đầu chế độ cai trị dân chính thay cho chế độ cai trị 
quân chính trước đó ở Nam Kỳ. Đây có thể xem là cột mốc đánh dấu việc tiến hành khai thác 
thuộc địa ở Nam Kỳ đã chuyển sang một giai đoạn mới: được tiến hành bài bản hơn, có kế 
hoạch chặt chẽ hơn gắn với vai trò của các thống đốc Nam Kỳ được đào tạo căn cơ về hành 
chính, pháp luật, kinh tế và có kinh nghiệm cai trị trên các lĩnh vực dân sự ở chính quốc. 
Kể từ nhiệm kỳ của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer (1897-1902), quá trình khai 
thác thuộc địa trên toàn Đông Dương nói chung và miền Đông Nam Kỳ nói riêng tiếp diễn với 
quy mô và tốc độ đầu tư, khai thác lớn hơn, nhanh hơn và có nhiều đặc điểm mới. 
Ngày 20/12/1889, Toàn quyền Đông Dương ra nghị định đổi các tiểu khu hành chính 
(arrondissement administratif) thành tỉnh (province) và chia Nam Kỳ thành ba miền (miền 
Đông, miền Trung và miền Tây Nam Kỳ) gồm 20 tỉnh kể từ ngày 1/1/1900. Theo đó, miền 
Đông Nam Kỳ có bốn tỉnh: Bà Rịa, Biên Hòa, Tây Ninh, Thủ Dầu Một. Gần 5 năm sau, ngày 
27/8/1904 Toàn quyền Đông Dương ra nghị định đầu tiên về tổ chức quản trị cấp xã ở Nam Kỳ. 
Đây cũng là sự kiện đầu tiên đánh dấu quá trình can thiệp trực tiếp của thực dân Pháp đối với tổ 
chức làng xã Việt Nam (chính sách “cải lương hương chính”). Ngày 14/12/1905, Toàn quyền 
Đông Dương lại ra nghị định về việc tuyển tri huyện, tri phủ và đốc phủ sứ ở Nam Kỳ (áp dụng 
từ ngày 1/1/1906). Cùng ngày, một nghị định khác cũng được ban hành với nội dung tuyển 
dụng người Việt vào làm thư ký tại các văn phòng cấp tỉnh và tại Dinh Thống đốc, Phủ Toàn 
quyền ở Nam Kỳ. Những động thái này cho thấy rõ hơn chính sách của chính quyền thực dân 
nhằm thay thế lực lượng cai trị cũ bằng lực lượng mới, được đào tạo bài bản, có trình độ nghiệp 
vụ tương ứng với chức trách đảm nhiệm, không ngoài mục đích tăng cường hiệu quả cho công 
cuộc cai trị và khai thác thuộc địa. 
Trên lĩnh vực quân sự - an ninh, đáng chú ý là các sự kiện liên quan đến việc xây dựng 
lực lượng quân đội và cảnh sát trong giai đoạn khai thác thuộc địa lần thứ nhất. Ngày 1/8/1900 
thực dân Pháp thành lập Trung đoàn pháo binh Đông Dương, gồm các đội pháo binh ở Bắc Kỳ 
và Nam Kỳ hợp lại. Ngày 19/9/1903 trung đội công nhân pháo thủ ở Nam Kỳ ra đời. Để bảo 
đảm quân số thường trực và ngăn ngừa tình trạng bỏ ngũ, ngày 14/3/1904 Toàn quyền Đông 
Dương ra nghị định đặt giải thưởng bằng tiền cho những ai bắt giữ được binh lính người Việt ở 
Nam Kỳ đào ngũ. Hơn bốn năm sau, theo sắc lệnh ngày 28/8/1908 của tổng thống Pháp, thanh 
niên Nam Kỳ buộc phải gia nhập lực lượng quân đội chính quy bằng hình thức rút thăm và sau 
khi mãn hạn đi lính thường trực, phải chuyển sang lực lượng quân dự bị c ... hực hiện chức năng khuyến khích buôn bán các 
sản phẩm của địa phương thông qua tổ chức các hội chợ và điều hành các nhà đấu xảo. Các loại 
nông sản phẩm được tập trung thu mua với giá rẻ để xuất khẩu thu lợi nhuận cao. Trong danh 
mục các mặt hàng xuất khẩu, lúa gạo luôn giữ vị trí hàng đầu; bên cạnh đó mặt hàng cao su 
ngày càng có vị trí quan trọng. Tuy nhiên, sản phẩm xuất khẩu thường ở dạng thô; trong khi 
hàng hóa nhập khẩu luôn là thành phẩm (trong đó có nhiều loại hàng xa xỉ, độc hại), nên sau 
mỗi vòng quay xuất nhập khẩu, tư bản Pháp thu được lợi nhuận rất lớn. 
Cho đến thập niên 30, theo nhận xét của J.P. Aumiphin, “toàn bộ thương mại của thuộc 
địa (Nam Kỳ) với Singapore và Trung Hoa đều ở trong tay người Trung Hoa, về nhập khẩu 
cũng như xuất khẩu Chỉ cần nhìn vào chi tiết các bảng của Phòng thương mại Sài Gòn để 
6 Theo J.P. Aumiphin – Sđd., tr. 157. 
Lê Hữu Phước Diễn tiến và hệ quả của chính sách khai thác thuộc địa... 
 18 
nhận thấy rằng những số tiền lớn tương ứng với các sản phẩm như lúa gạo, thuốc phiện, tơ lụa, 
chè đều qua tay người Trung Hoa, chỉ có khoảng 25% ngoại thương thuộc về người Pháp”7. 
3. Và những hệ quả 
Như đã trình bày, chính sách khai thác thuộc địa mà thực dân Pháp tiến hành ở Nam Kỳ 
tập trung chủ yếu trên lĩnh vực kinh tế - tài chính. Nhưng tác động và hệ quả của nó lại diễn ra 
toàn diện, đồng bộ trên tất cả các lĩnh vực: từ chính trị, kinh tế cho đến văn hóa - xã hội. Đó 
cũng là những tác động và hệ quả mang tính biện chứng: có cả tiêu cực lẫn “tích cực”; có bóc 
lột, vơ vét, kìm hãm, phá hoại nhưng cũng có đầu tư, thúc đẩy, “kích hoạt” Tất nhiên, mặt 
chủ yếu là những hệ quả tiêu cực, là tội ác của chủ nghĩa thực dân; còn những điểm “tích cực” 
thường là hệ quả nằm ngoài ý định chủ quan của người Pháp. 
Ở lĩnh vực chính trị - quân sự, dưới ách thống trị và khai thác của thực dân Pháp, ở 
miền Đông Nam Kỳ đã hình thành một hệ thống cai trị thuộc địa từ rất sớm và ngày càng hoàn 
chỉnh. Trong hệ thống đó, quyền lực thực sự nằm trong tay chính quyền thực dân, có sự hỗ trợ 
đắc lực của bộ máy phong kiến ở các cấp phủ, huyện, tổng. Nhìn nhận một cách khách quan, có 
thể thấy hệ thống cai trị thuộc địa thiết lập ở miền Đông Nam Kỳ có những điểm ưu việt hơn, 
thể hiện “tính trội” của một thiết chế hành chính hiện đại so với cung cách quản lý hành chính 
của triều Nguyễn trước đó, thể hiện trên các mặt: 
- Với chính sách “phân quyền”, chính quyền thuộc địa ở Nam Kỳ đã xác lập và quy định 
chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, vai trò của từng tổ chức và cá nhân trong hệ thống cai trị một 
cách rạch ròi, cụ thể (thông qua những mối quan hệ nghiêm ngặt giữa cấp trên với cấp dưới). 
Điều này vừa bảo đảm tập trung quyền lực cho cấp trung ương (Thống đốc Nam Kỳ), vừa phát 
huy được trách nhiệm và hiệu lực quản lý, điều hành của địa phương (tỉnh, phủ, huyện, tổng) 
đến mức cao nhất có thể. 
- Việc cải tổ, sắp xếp lại cơ cấu hành chính (lập các khu hành chính, các tiểu khu; đổi tiểu 
khu / hạt tham biện thành tỉnh v.v) cùng với việc thành lập các thành phố cấp I, cấp II, cấp III 
cho thấy tính đúng đắn và hợp lý trong quy hoạch địa giới hành chính và tổ chức quản lý hành 
chính; đồng thời khai thác được tiềm năng, thế mạnh của các địa phương trên nhiều lĩnh vực 
kinh tế - xã hội. Mặt khác, xét ở một khía cạnh nào đó, chính sách “cải lương hương chính”, 
can thiệp vào tổ chức quản lý làng xã mà thực dân Pháp bắt đầu tiến hành từ năm 1904 cũng có 
tác dụng “tích cực” nhất định khi góp phần phá vỡ tính tự trị, biệt lập và làm hạn chế nhiều hủ 
tục, tệ nạn ở nông thôn Nam Kỳ (mặc dù các hủ tục và tệ nạn này không phổ biến và nặng nề so 
với làng xã ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ). 
- Sự quan tâm đào tạo và nâng cao trình độ chuyên môn cho đội ngũ viên chức, chính sách 
tuyển dụng quan cai trị và viên chức hành chính, việc tổ chức thi tuyển chánh, phó tổng với chế 
độ thi cử, sát hạch chặt chẽ cùng nhiều động thái khác mà chính quyền thuộc địa ở Nam Kỳ đã 
làm nhằm xây dựng đội ngũ quan chức và nhân viên trong bộ máy cai trị - tuy không thật đông về 
số lượng nhưng thực sự tinh thông nghiệp vụ - phải chăng cũng là những điều đáng để nghiên 
cứu, tham khảo đối với chúng ta trong công cuộc cải cách hành chính hiện nay? 
Lẽ đương nhiên, các mặt “tích cực” nêu trên không che lấp được những hệ quả tiêu cực 
nặng nề mà thực dân Pháp đã gây nên ở miền Đông Nam Kỳ cũng như trong cả nước trên 
phương diện chính trị - quân sự. Ở đây chỉ nêu những nét chính: 
7 Theo J.P. Aumiphin – Sđđ., tr. 152. 
Tạp chí Khoa học Đại học Thủ Dầu Một Số 2(33)-2017 
 19 
- Sự câu kết chặt chẽ giữa hai tầng thống trị thực dân - phong kiến đã tạo nên ách áp bức 
“một cổ hai tròng” đè nặng lên cuộc sống người dân. Hợp cùng bộ máy chính quyền, các lực 
lượng quân đội, cảnh sát và hệ thống tòa án, nhà tù – những công cụ thực thi chính sách đàn áp 
và khủng bố – đã để lại ở Nam Kỳ (và trong cả nước) nhiều chứng tích tội ác thể hiện rõ tính 
chất tàn bạo, dã man của chế độ thuộc địa. 
- Chính sách “chia để trị” hết sức thâm độc của chủ nghĩa thực dân cũng để lại những hậu 
quả nghiêm trọng cho đất nước và dân tộc. Cho đến hôm nay, sự kỳ thị và hiềm khích giữa 
miền núi và miền xuôi, giữa đồng bào các dân tộc, giữa tín đồ các tôn giáo, giữa người có đạo 
và người không có đạo vẫn tồn tại ở nơi này nơi khác, mà nguyên nhân của nó không ai khác 
chính là những thủ đoạn chính trị tinh vi xảo quyệt của chế độ thuộc địa thực dân và tiếp đó là 
của chủ nghĩa đế quốc. 
Ở lĩnh vực kinh tế - tài chính, xét từ góc độ “kích hoạt”, thúc đẩy nền kinh tế phát triển, 
không thể phủ nhận khi du nhập quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa vào Việt Nam (trước hết là 
miền Đông Nam Kỳ), tư bản Pháp đã làm được điều quan trọng: phá vỡ thế cô lập kinh tế bởi 
chính sách “bế quan tỏa cảng” của triều Nguyễn; thúc đẩy xã hội hóa và giao lưu kinh tế, từng 
bước xác lập thị trường tư bản chủ nghĩa. Điều đó dẫn đến những hệ quả “tích cực” sau: 
- Hạ tầng kinh tế (kết cấu hạ tầng) được thiết lập và không ngừng phát triển. Hoạt động 
của cảng Sài Gòn cho thấy sự khởi sắc của ngoại thương, của kinh tế hàng hóa. Tuyến đường 
sắt Sài Gòn – Xuân Lộc tuy chưa đem lại hiệu quả vận chuyển cao, nhưng rõ ràng đã góp phần 
mở rộng “chân trời kinh tế” của miền Đông Nam Kỳ. Hệ thống đường bộ phát triển mạnh tại 
đây trong chương trình khai thác thuộc địa lần thứ hai cùng với sự hình thành các tuyến đường 
xe điện, đường hàng không cũng là những nhân tố mới đánh dấu sự chuyển động theo hướng 
hiện đại hóa nền kinh tế. 
- Song song với việc phát triển kết cấu hạ tầng và xác lập thị trường tư bản chủ nghĩa, cơ 
cấu kinh tế ở miền Đông Nam Kỳ có sự chuyển biến rõ nét. Do quan hệ tư bản chủ nghĩa tác 
động mạnh vào nông thôn và sản xuất nông nghiệp, nhất là với sự hình thành các đồn điền tư 
bản chủ nghĩa và một số công ty công nghiệp, công ty thương mại - dịch vụ ở các đô thị; nên 
một cơ cấu kinh tế mới đã hình thành - trong đó các hoạt động công nghiệp, thương mại, dịch 
vụ chiếm tỷ trọng ngày càng cao. Sự xuất hiện các đồn điền trồng cây công nghiệp đã góp phần 
tạo sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, phá vỡ dần tính chất độc canh (cây lúa) của 
nông nghiệp truyền thống, hướng về mục tiêu xuất khẩu. 
- Trong chừng mực nhất định, sự xuất hiện các yếu tố kinh tế tư bản thực dân trong công 
cuộc khai thác thuộc địa đã tạo nên “cú hích” dẫn đến sự hình thành nền kinh tế dân tộc theo 
hướng tư bản chủ nghĩa và tầng lớp tư sản dân tộc ở Nam Kỳ. Vào năm 1896 chỉ riêng thành 
phố Sài Gòn đã có đến 366 nhà công thương người Việt; trong đó nhiều người xuất thân từ tầng 
lớp địa chủ giàu có chuyển sang kinh doanh công thương nghiệp. Từ đầu thế kỷ XX, dưới ảnh 
hưởng của trào lưu tư tưởng dân chủ tư sản vừa du nhập vào Việt Nam, phong trào “chấn hưng 
thực nghiệp” phát triển khá mạnh. Tư sản người Việt ở miền Đông Nam Kỳ (nhất là ở Sài Gòn 
- Chợ Lớn) có mặt trong nhiều lĩnh vực sản xuất kinh doanh: giao thông vận tải, ngân hàng, xay 
xát lúa gạo, sản xuất giấy, sản xuất xà phòng, thuộc da, làm thủy tinh, gốm sứ, gạch ngói, dệt, 
nhuộm v.v Mặc dù thực lực kinh tế còn yếu và phải chịu sự khống chế của tư bản Pháp, 
nhưng đây là những tín hiệu tích cực đánh dấu chuyển biến sâu sắc trong nhận thức và trong 
Lê Hữu Phước Diễn tiến và hệ quả của chính sách khai thác thuộc địa... 
 20 
hoạt động kinh tế của một bộ phận nhân dân Nam Kỳ theo xu hướng tiếp cận với thị trường 
kinh tế quốc tế, biết và dám làm ăn lớn khi có điều kiện thuận lợi. 
Tuy nhiên, xét một cách tổng thể trên phương diện kinh tế - tài chính, những hệ quả tiêu 
cực do chính sách vơ vét, bóc lột hết sức nặng nề mà tư bản thực dân Pháp gây ra mới là mặt 
chủ yếu, cụ thể là: 
- Nền kinh tế Việt Nam nói chung và ở miền Đông Nam Kỳ nói riêng cho đến cuối thời 
Pháp thuộc vẫn là một nền kinh tế lạc hậu, phiến diện, mất cân đối. Ở các đồn điền, vào năm 
1910 thực dân Pháp thí nghiệm đưa máy móc vào canh tác, nhưng ngay sau đó lại bãi bỏ. Báo 
cáo của Giám đốc Sở Canh nông và Thương mại Nam Kỳ (năm 1910) khẳng định: “Việc áp 
dụng cơ giới vào trong nông nghiệp sẽ rất chậm chạp”8. Công nghiệp thực chất vẫn mang tính 
chất dịch vụ và phục vụ (chủ yếu là cung cấp nguyên vật liệu cho công nghiệp chính quốc và 
sản xuất hàng tiêu dùng), lệ thuộc tư bản Pháp và thị trường nước ngoài. Cho đến cuối thập 
niên 30 đầu thập niên 40, ở miền Đông Nam Kỳ chưa có một cơ sở công nghiệp nặng đúng 
nghĩa trong các ngành luyện kim, cơ khí, hóa chất – nền tảng của công nghiệp hiện đại. Tiểu 
thủ công nghiệp tuy có bước phát triển nhất định trong thời kỳ khai thác thuộc địa lần thứ hai, 
nhưng vẫn chưa vượt khỏi quy mô sản xuất cá thể hay gia đình và chỉ được xem như một nghề 
phụ, chưa thực sự tách khỏi nông nghiệp. Một số nghề truyền thống lâm vào tình trạng suy 
thoái, tiêu điều. Nguyên nhân mấu chốt của thực trạng này là do chính sách đầu tư của tư bản 
Pháp vào Việt Nam chỉ nhằm đến mục tiêu tối thượng: khai thác để thu lợi nhuận tối đa, bằng 
mọi giá mà không chú ý đến việc triển khai, áp dụng các yếu tố kỹ thuật, tri thức vào quá trình 
hoạt động kinh tế. 
 - Cũng vì mục tiêu tối thượng đó, nên một hệ quả tất yếu mà thực dân Pháp và các thế 
lực cộng tác mật thiết với Pháp đã gây ra trên phương diện kinh tế - tài chính là sự cướp đoạt và 
khai thác đến mức cạn kiệt các nguồn tài nguyên thiên nhiên (đất đai, nguyên liệu). Việc 
cướp đoạt đất đai để lập các đồn điền cao su ở miền Đông Nam Kỳ là một thực tế hiển nhiên 
được người Pháp thừa nhận, nhất là trong thập niên 20 – thời kỳ của “cơn sốt cao su” trên toàn 
thế giới. Một thực tế khác cũng không thể phủ nhận là việc trồng trọt cao su “không sinh lợi đối 
với Đông Dương, bởi vì gần như toàn bộ sản phẩm được xuất khẩu”. Chính điều đó cộng với 
chế độ lao động khắc nghiệt ở vùng cao su đã làm cho “sự tố cáo chủ nghĩa tư bản thuộc địa 
nhằm đặc biệt vào các đồn điền”9. 
Ở phương diện xã hội, tình trạng phân hóa sâu sắc ở nông thôn do chính sách cướp đoạt 
đất đai, làm bần cùng hóa người dân là hệ quả rõ ràng nhất. Nếu như cuộc sống của công nhân 
cao su được xem là thảm cảnh nơi “địa ngục trần gian”, thì tình cảnh của người nông dân mất 
đất rồi trở thành công nhân trong các cơ sở công nghiệp của tư bản Pháp và tư sản bản xứ cũng 
hết sức bi đát do chế độ lao động nghiệt ngã và đồng lương chết đói. Bên cạnh đó, sự suy tàn 
của một số ngành nghề thủ công truyền thống đã làm cho một bộ phận thợ thủ công bị phá sản, 
cuộc sống trở nên khó khăn, thiếu thốn, thậm chí đến mức khốn quẫn, bần cùng. Đó là bức 
tranh u ám của sự phân hóa xã hội theo chiều hướng đi xuống mà hơn 90% cư dân miền Đông 
Nam Kỳ phải gánh chịu dưới tác động của công cuộc khai thác thuộc địa. Đồng thời, như là 
một hệ quả tất yếu, chính sách khai thác thuộc địa mà thực dân Pháp tiến hành ở miền Đông 
8 Dẫn theo Dương Kinh Quốc – Sđd., tr. 327. 
9 D. Hémery - Révolutionnaires Vietnamien et pouvoir colonial en Indochine. Paris, 1975, tr. 85. 
Tạp chí Khoa học Đại học Thủ Dầu Một Số 2(33)-2017 
 21 
Nam Kỳ nói riêng và trong cả nước nói chung đã làm cho mâu thuẫn xã hội phát triển hết sức 
gay gắt. Nổi bật nhất và dễ thấy nhất là mâu thuẫn xuyên suốt giữa tư bản thực dân Pháp và tư 
sản mại bản bản xứ với công nhân, giữa địa chủ (Pháp và bản xứ) với nông dân. Bên cạnh đó, 
còn có cả mâu thuẫn giữa tư sản Pháp và tư sản mại bản Hoa kiều với tư sản dân tộc, giữa địa 
chủ Pháp với địa chủ Việt, cho thấy rõ hơn những hệ quả bất ổn về mặt xã hội mà chính sách 
khai thác thuộc địa của thực dân Pháp đã gây ra. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Aumiphin, J.P., Sự hiện diện tài chính và kinh tế của Pháp ở Đông Dương (1859-1939), Bản 
dịch của Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, 1994. 
[2] Trần Văn Giàu, Đinh Xuân Lâm, Nguyễn Văn Sự, Lịch sử cận đại Việt Nam, 3 tập, NXB Giáo 
dục, 1960-1961. 
[3] Đinh Xuân Lâm (chủ biên), Đại cương lịch sử Việt Nam, Tập II, NXB Giáo dục, 1998. 
[4] Nguyễn Phan Quang, Độc quyền thuốc phiện ở Nam Kỳ cuối thế kỷ XIX, Tạp chí Nghiên cứu 
Lịch sử, số 277 (11-12/1994). 
[5] Nguyễn Phan Quang, Thêm một số tư liệu về nghề thủ công truyền thống ở Nam Bộ thời Pháp 
thuộc 1867-1945, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 316 (5-6/2001). 
[6] Nguyễn Phan Quang, Người Hoa trên thị trường lúa gạo Nam Kỳ thời Pháp thuộc, Tạp chí 
Nghiên cứu Lịch sử, số 320 (1-2/2002). 
[7] Dương Kinh Quốc, Việt Nam những sự kiện lịch sử (1858-1918), NXB Giáo dục, 1999. 
[8] Dương Trung Quốc, Việt Nam những sự kiện lịch sử (1919-1945), NXB Giáo dục, 2001. 
[9] Bernard, P., Le problème économique indochinoise, Paris, 1934. 
[10] Chesneaux, J., Contribution à l’histoire de la nation Vietnamien, Paris, 1955. 
[11] Gourou, P., L’utilisation du sol en Indochine francaise, Paris, 1940. 
[12] Hémery, D., Révolutionnaires Vietnamien et pouvoir colonial en Indochine, Paris, 1975. 
[13] Henri, Y., L’Économie agricole de l’Indochine, Hanoi, 1932. 
[14] Robequain, Ch., L’évolution économique de l’Indochine francaise, Paris, 1939.