Giáo trình Công nghệ chế tạo máy I - Lưu Đức Bình

§¹i häc §µ n½ng 
tr−êng ®¹i häc b¸ch khoa 
C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y I 
§µ N·ng 12-2005 
 Gi¸o tr×nh: C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y L−u ®øc b×nh 
Ch−¬ng 1 
 c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n 
1.1- Më ®Çu 
 Ngµnh ChÕ t¹o m¸y ®ãng vai trß quan träng trong viÖc s¶n xuÊt ra c¸c thiÕt bÞ, 
c«ng cô cho mäi ngµnh trong nÒn kinh tÕ quèc d©n, t¹o tiÒn ®Ò cÇn thiÕt ®Ó c¸c ngµnh 
nµy ph¸t triÓn m¹nh h¬n. V× vËy, viÖc ph¸t triÓn KH - KT trong lÜnh vùc C«ng nghÖ 
chÕ t¹o m¸y cã ý nghÜa hµng ®Çu nh»m thiÕt kÕ, hoµn thiÖn vµ vËn dông c¸c ph−¬ng 
ph¸p chÕ t¹o, tæ chøc vµ ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt. 
 C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y lµ mét lÜnh vùc khoa häc kü thuËt cã nhiÖm vô nghiªn 
cøu, thiÕt kÕ vµ tæ chøc thùc hiÖn qu¸ tr×nh chÕ t¹o s¶n phÈm c¬ khÝ ®¹t c¸c chØ tiªu 
kinh tÕ kü thuËt nhÊt ®Þnh trong ®iÒu kiÖn quy m« s¶n xuÊt cô thÓ. 
 Mét mÆt C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y lµ lý thuyÕt phôc vô cho c«ng viÖc chuÈn bÞ 
s¶n xuÊt vµ tæ chøc s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ nhÊt. MÆt kh¸c, nã lµ m«n häc nghiªn cøu 
c¸c qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c bÒ mÆt chi tiÕt vµ l¾p r¸p chóng thµnh s¶n phÈm. 
 C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y lµ mét m«n häc liªn hÖ chÆt chÏ gi÷a lý thuyÕt vµ thùc 
tiÔn s¶n xuÊt. Nã ®−îc tæng kÕt tõ thùc tÕ s¶n xuÊt tr¶i qua nhiÒu lÇn kiÓm nghiÖm ®Ó 
kh«ng ngõng n©ng cao tr×nh ®é kü thuËt, råi ®−îc ®em øng dông vµo s¶n xuÊt ®Ó gi¶i 
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thùc tÕ phøc t¹p h¬n, khã kh¨n h¬n. V× thÕ, ph−¬ng ph¸p nghiªn 
cøu C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y ph¶i lu«n liªn hÖ chÆt chÏ víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt thùc tÕ. 
 Ngµy nay, khuynh h−íng tÊt yÕu cña ChÕ t¹o m¸y lµ tù ®éng hãa vµ ®iÒu khiÓn 
qu¸ tr×nh th«ng qua viÖc ®iÖn tö hãa vµ sö dông m¸y tÝnh tõ kh©u chuÈn bÞ s¶n xuÊt 
tíi khi s¶n phÈm ra x−ëng. 
 §èi t−îng nghiªn cøu cña C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y lµ chi tiÕt gia c«ng khi nh×n 
theo khÝa c¹nh h×nh thµnh c¸c bÒ mÆt cña chóng vµ quan hÖ l¾p ghÐp chóng l¹i thµnh 
s¶n phÈm hoµn chØnh. 
 §Ó lµm c«ng nghÖ ®−îc tèt cÇn cã sù hiÓu biÕt s©u réng vÒ c¸c m«n khoa häc 
c¬ së nh−: Søc bÒn vËt liÖu, Nguyªn lý m¸y, Chi tiÕt m¸y, M¸y c«ng cô, Nguyªn lý 
c¾t, Dông cô c¾t v.v... C¸c m«n häc TÝnh to¸n vµ thiÕt kÕ ®å g¸, ThiÕt kÕ nhµ m¸y c¬ 
khÝ, Tù ®éng hãa qu¸ tr×nh c«ng nghÖ sÏ hç trî tèt cho m«n häc C«ng nghÖ chÕ t¹o 
m¸y vµ lµ nh÷ng vÊn ®Ò cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi m«n häc nµy. 
 M«n häc C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y kh«ng nh÷ng gióp cho ng−êi häc n¾m v÷ng 
c¸c ph−¬ng ph¸p gia c«ng c¸c chi tiÕt cã h×nh d¸ng, ®é chÝnh x¸c, vËt liÖu kh¸c nhau 
vµ c«ng nghÖ l¾p r¸p chóng thµnh s¶n phÈm, mµ cßn gióp cho ng−êi häc kh¶ n¨ng 
ph©n tÝch so s¸nh −u, khuyÕt ®iÓm cña tõng ph−¬ng ph¸p ®Ó chän ra ph−¬ng ph¸p gia 
c«ng thÝch hîp nhÊt, biÕt chän qu¸ tr×nh c«ng nghÖ hoµn thiÖn nhÊt, vËn dông ®−îc kü 
thuËt míi vµ nh÷ng biÖn ph¸p tæ chøc s¶n xuÊt tèi −u ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng. 
Môc ®Ých cuèi cïng cña C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y lµ nh»m ®¹t ®−îc: chÊt 
l−îng s¶n phÈm, n¨ng suÊt lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. 
 Khoa C¬ khÝ - Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa 
1
 Gi¸o tr×nh: C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y L−u ®øc b×nh 
1.2- qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ 
 1.2.1- Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt 
 Nãi mét c¸ch tæng qu¸t, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ qu¸ tr×nh con ng−êi t¸c ®éng vµo 
tµi nguyªn thiªn nhiªn ®Ó biÕn nã thµnh s¶n phÈm phôc vô cho lîi Ých cña con ng−êi. 
 §Þnh nghÜa nµy rÊt réng, cã thÓ bao gåm nhiÒu giai ®o¹n. VÝ dô, ®Ó cã mét s¶n 
phÈm c¬ khÝ th× ph¶i qua c¸c giai ®o¹n: Khai th¸c quÆng, luyÖn kim, gia c«ng c¬ khÝ, 
gia c«ng nhiÖt, l¾p r¸p v.v... 
 NÕu nãi hÑp h¬n trong mét nhµ m¸y c¬ khÝ, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ qu¸ tr×nh tæng 
hîp c¸c ho¹t ®éng cã Ých ®Ó biÕn nguyªn liÖu vµ b¸n thµnh phÈm thµnh s¶n phÈm cã 
gi¸ trÞ sö dông nhÊt ®Þnh, bao gåm c¸c qu¸ tr×nh chÝnh nh−: ChÕ t¹o ph«i, gia c«ng c¾t 
gät, gia c«ng nhiÖt, kiÓm tra, l¾p r¸p vµ c¸c qu¸ tr×nh phô nh−: vËn chuyÓn, chÕ t¹o 
dông cô, söa ch÷a m¸y, b¶o qu¶n trong kho, ch¹y thö, ®iÒu chØnh, s¬n lãt, bao b×, 
®ãng gãi v.v... TÊt c¶ c¸c qu¸ tr×nh trªn ®−îc tæ chøc thùc hiÖn mét c¸ch ®ång bé nhÞp 
nhµng ®Ó cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®−îc liªn tôc. 
Sù ¶nh h−ëng cña c¸c qu¸ tr×nh nªu trªn ®Õn n¨ng suÊt, chÊt l−îng cña qu¸ tr×nh 
s¶n xuÊt cã møc ®é kh¸c nhau. ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt ®Õn chÊt l−îng, n¨ng suÊt cña 
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ nh÷ng qu¸ tr×nh cã t¸c ®éng lµm thay ®æi vÒ tr¹ng th¸i, tÝnh chÊt 
cña ®èi t−îng s¶n xuÊt, ®ã chÝnh lµ c¸c qu¸ tr×nh c«ng nghÖ. 
 1.2.2- Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ 
 Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ lµ mét phÇn cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, trùc tiÕp lµm thay ®æi 
tr¹ng th¸i vµ tÝnh chÊt cña ®èi t−îng s¶n xuÊt. 
§èi víi s¶n xuÊt c¬ khÝ, sù thay ®æi tr¹ng th¸i vµ tÝnh chÊt bao gåm: 
 - Thay ®æi tr¹ng th¸i h×nh häc (kÝch th−íc, h×nh d¸ng, vÞ trÝ t−¬ng quan 
gi÷a c¸c bé phËn cña chi tiÕt...) 
 - Thay ®æi tÝnh chÊt (tÝnh chÊt c¬ lý nh− ®é cøng, ®é bÒn, øng suÊt d−...) 
 * Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ bao gåm: 
 - Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ t¹o ph«i: h×nh thµnh kÝch th−íc cña ph«i tõ vËt liÖu 
b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p nh− ®óc, hµn, gia c«ng ¸p lùc ... 
 - Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ gia c«ng c¬: lµm thay ®æi tr¹ng th¸i h×nh häc vµ c¬ 
lý tÝnh líp bÒ mÆt. 
 - Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ nhiÖt luyÖn: lµm thay ®æi tÝnh chÊt c¬ lý cña vËt 
liÖu chi tiÕt cô thÓ t¨ng ®é cøng, ®é bÒn. 
 - Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p: t¹o ra mét vÞ trÝ t−¬ng quan x¸c ®Þnh gi÷a 
c¸c chi tiÕt th«ng qua c¸c mèi l¾p ghÐp gi÷a chóng ®Ó t¹o thµnh s¶n phÈm hoµn thiÖn. 
 Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ cho mét ®èi t−îng s¶n xuÊt (chi tiÕt) ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh 
phï hîp víi c¸c yªu cÇu vÒ chÊt l−îng vµ n¨ng suÊt cña ®èi t−îng. X¸c ®Þnh qu¸ 
tr×nh c«ng nghÖ hîp lý råi ghi thµnh v¨n kiÖn c«ng nghÖ th× c¸c v¨n kiÖn c«ng 
nghÖ ®ã gäi lµ quy tr×nh c«ng nghÖ. 
 Khoa C¬ khÝ - Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa 
2
 Gi¸o tr×nh: C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y L−u ®øc b×nh 
1.3- c¸c thµnh phÇn cña quy tr×nh c«ng nghÖ 
 1.3.1- Nguyªn c«ng 
 Nguyªn c«ng lµ mét phÇn cña qu¸ tr×nh c«ng nghÖ, ®−îc hoµn thµnh mét 
c¸ch liªn tôc t¹i mét chç lµm viÖc do mét hay mét nhãm c«ng nh©n thùc hiÖn. 
 ë ®©y, nguyªn c«ng ®−îc ®Æc tr−ng bëi 3 ®iÒu kiÖn c¬ b¶n, ®ã lµ hoµn thµnh vµ 
tÝnh liªn  ... Ých th−íc). Muèn vËy, viÖc bè trÝ t©m dung sai kh©u båi th−êng ®èi víi 
kÝch th−íc danh nghÜa cña nã sao cho chi tiÕt ®−îc chän lµm kh©u båi th−êng cã líp 
kim lo¹i ®Ó c¹o söa lµ Ýt nhÊt mµ vÉn ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c cña kh©u khÐp kÝn. 
 * C¸ch tÝnh l−îng d−, ®iÒu chØnh vÞ trÝ cña t©m dung sai kh©u båi th−êng ®· 
më réng nh− sau: 
 NÕu ta gäi l−îng ®iÒu chØnh lµ ∆K vµ gi¶ sö ta cã chuçi kÝch th−íc l¾p r¸p 
lµ: A1 + A∆ - A2 = 0 th× ®¶m b¶o ®−îc yªu cÇu kü thuËt cña mèi l¾p. 
 Víi: TA1, TA2 lµ dung sai cña kÝch th−íc A1, A2 ban ®Çu. 
 T’A1, T’A2 lµ dung sai më réng cña kÝch th−íc A1, A2. 
 ∆A1, ∆A2 lµ to¹ ®é t©m dung sai cña c¸c kh©u A1, A2. 
 ∆’A1, ∆’A2 lµ to¹ ®é t©m dung sai më réng cña c¸c kh©u A1, A2. 
A∆ 
H×nh 10.3- L¾p hÖ dÉn tr−ît b»ng c¹o söa
∆A1
A1
∆A2
A∆max
A2
A∆
∆’A1 ∆’A2
A∆’max
∆K
A∆max
A1 A2 
 Khi chÕ t¹o, ta më réng 
dung sai ®Ó dÔ gia c«ng, nh−ng 
khi l¾p ph¶i ®¶m b¶o dung sai 
kh©u khÐp kÝn kh«ng ®æi. VËy, ta 
ph¶i gi÷ cËn trªn hoÆc d−íi miÒn 
dung sai ®· më réng cña mét 
kh©u lµ kh«ng ®æi vµ ®iÒu chØnh 
cËn d−íi hoÆc trªn cña kh©u kia 
sao cho mèi l¾p vÉn cã khe hë 
A∆max kh«ng ®æi. L−îng ®iÒu 
chØnh ®ã lµ ∆K. 
 ë ®©y, ta chän kh©u A2 lµ 
kh©u båi th−êng vµ gi÷ cËn d−íi 
cña kh©u A1 kh«ng ®æi, sau ®ã 
®iÒu chØnh cËn trªn kh©u A2. 
H×nh 10.4- S¬ ®å bè trÝ dung sai ®Ó tÝnh ∆K 
L−u ®øc b×nh - Bé m«n ChÕ t¹o m¸y - Khoa C¬ khÝ - Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa 
183
 Gi¸o tr×nh: C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y 
 VËy, ta cã l−îng ®iÒu chØnh: 
 max
2A
2A1A
1A A
2
'T
'A'
2
'T
K ∆∆ −+∆++∆+=∆ 
trong ®ã, 
2
T
A
2
T
A 2A2A1A
1A
max +∆++∆+= ∆∆ 
suy ra: ( ) ( ) ⎟⎠
⎞⎜⎝
⎛ −+∆+∆−∆+∆=∆ ∆∆
2
T
2
'T
''K AA2A1A2A1A 
 §Æt: TK = T’A∆ - TA∆, lµ sai lÖch gi÷a dung sai kh©u khÐp kÝn khi më réng vµ 
dung sai kh©u khÐp kÝn khi ch−a më réng cña c¸c kh©u thµnh phÇn. Ta cã: 
 ( ) ( 2A1A2A1AK ''2
T
K ∆+∆−∆+∆+=∆ ) 
 Qua ®©y, ta cã thÓ suy réng ra lµ: C¸c to¹ ®é t©m dung sai ë c«ng thøc trªn cã 
thÓ Lµm cho gi¸ trÞ A∆ t¨ng hoÆc gi¶m. NÕu nã lµm cho kh©u khÐp kÝn t¨ng th× mang 
dÊu (+) vµ lµm cho kh©u khÐp kÝn gi¶m th× mang dÊu (-). VËy, c«ng thøc x¸c ®Þnh 
l−îng ®iÒu chØnh sÏ lµ: 
 ( ) ( 2A1A2A1AK ''2
T
K ∆±∆±−∆±∆±+=∆ ) 
 C«ng thøc trªn lµ xÐt cho chuçi 3 kh©u, nÕu chuçi cã nhiÒu kh©u th× c«ng thøc 
tæng qu¸t ®Ó tÝnh l−îng ®iÒu chØnh sÏ lµ: 
 ⎟⎠
⎞⎜⎝
⎛ ∆±∆±−⎟⎠
⎞⎜⎝
⎛ ∆±∆±+=∆ ∑∑∑∑ −
+==
−
+==
1n
1mi
Ai
m
1i
Ai
1n
1mi
Ai
m
1i
Ai
K ''
2
T
K 
trong ®ã, m: sè kh©u t¨ng. 
 n: tæng sè kh©u cña chuçi. 
 e) Ph−¬ng ph¸p l¾p ®iÒu chØnh 
 Ph−¬ng ph¸p l¾p ®iÒu chØnh vÒ c¬ b¶n gièng ph−¬ng ph¸p l¾p söa, nghÜa lµ ®é 
chÝnh x¸c cña kh©u khÐp kÝn ®¹t ®−îc nhê thay ®æi gi¸ trÞ cña kh©u båi th−êng. 
 Nh−ng ®iÓm kh¸c nhau lµ ph−¬ng ph¸p nµy kh«ng ph¶i lÊy ®i mét líp kim lo¹i 
cña kh©u båi th−êng mµ lµ ®iÒu chØnh vÞ trÝ kh©u båi th−êng hoÆc thay ®æi kÝch th−íc 
kh¸c nhau cña kh©u båi th−êng ®Ó ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c cña kh©u khÐp kÝn. Nh− vËy, 
kh©u båi th−êng cã thÓ cè ®Þnh nh− b¹c, vßng ®Öm... hay cã thÓ dÞch chuyÓn ®−îc nh− 
chªm, b¹c ®µn håi, nèi trôc ®µn håi, b¸nh lÖch t©m, ªcu ®iÒu chØnh... 
 Tõ yªu cÇu cña mèi l¾p, ta cã thÓ tÝnh ra gi¸ trÞ ph¶i ®iÒu chØnh ë kh©u båi 
th−êng theo dung sai cña c¸c kh©u thµnh phÇn ®· më réng vµ dung sai kh©u khÐp kÝn. 
 Ph−¬ng ph¸p ®iÒu chØnh ®−îc dïng nhiÒu trong tr−êng hîp chuçi kÝch th−íc cã 
nhiÒu kh©u, trong ®ã kh©u khÐp kÝn ®ßi hái chÝnh x¸c cao nh−ng khi chÕ t¹o c¸c kh©u 
thµnh phÇn th× kh«ng cÇn cao l¾m. Cuèi cïng sai sè c¸c kh©u ®−îc dån vµo kh©u båi 
th−êng. Ph−¬ng ph¸p nµy cã kh¶ n¨ng phôc håi ®é chÝnh x¸c cña mèi l¾p sau thêi gian 
lµm viÖc vµ thuËn tiÖn trong söa ch÷a thiÕt bÞ. 
L−u ®øc b×nh - Bé m«n ChÕ t¹o m¸y - Khoa C¬ khÝ - Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa 
184
 Gi¸o tr×nh: C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y 
10.3- c¸c h×nh thøc tæ chøc l¾p r¸p 
 ViÖc chän h×nh thøc tæ chøc l¾p r¸p s¶n phÈm phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè nh−: 
 - D¹ng s¶n xuÊt. 
 - TÝnh chÊt s¶n phÈm: phøc t¹p hay ®¬n gi¶n, nÆng hay nhÑ. 
 - §é chÝnh x¸c ®¹t ®−îc cña c¸c chi tiÕt l¾p. 
 - TÝnh chÊt mèi l¾p vµ ph−¬ng ph¸p l¾p. 
 C¨n cø vµo tr¹ng th¸i vµ vÞ trÝ cña ®èi t−îng l¾p, ng−êi ta ph©n thµnh: 
 - L¾p r¸p cè ®Þnh. 
 - L¾p r¸p di ®éng. 
 10.3.1- L¾p r¸p cè ®Þnh 
 L¾p r¸p cè ®Þnh lµ h×nh thøc tæ chøc l¾p r¸p mµ mäi c«ng viÖc l¾p ®−îc thùc 
hiÖn t¹i mét hoÆc mét sè ®Þa ®iÓm. C¸c chi tiÕt l¾p, côm hay bé phËn ®−îc vËn chuyÓn 
tíi ®Þa ®iÓm l¾p. 
 L¾p r¸p cè ®Þnh cßn ®−îc ph©n thµnh l¾p r¸p cè ®Þnh tËp trung vµ ph©n t¸n. 
 a) L¾p r¸p cè ®Þnh tËp trung 
 Lµ h×nh thøc tæ chøc l¾p r¸p mµ ®èi t−îng l¾p ®−îc hoµn thµnh t¹i mét vÞ trÝ 
nhÊt ®Þnh do mét c«ng nh©n hoÆc mét nhãm c«ng nh©n cïng thùc hiÖn. 
 H×nh thøc l¾p r¸p cè ®Þnh tËp trung ®ßi hái diÖn tÝch mÆt b»ng lµm viÖc lín, ®ßi 
hái thî cã tr×nh ®é vµ tÝnh v¹n n¨ng cao, ®ång thêi cã chu kú l¾p r¸p mét s¶n phÈm 
lín, n¨ng suÊt thÊp. Do ®ã, h×nh thøc nµy th−êng dïng khi l¾p r¸p c¸c lo¹i m¸y h¹ng 
n¨ng nh− m¸y c¸n, m¸y h¬i n−íc, tµu thñy; l¾p nh÷ng s¶n phÈm ®¬n gi¶n, sè nguyªn 
c«ng Ýt trong s¶n xuÊt ®¬n chiÕc, lo¹t nhá... 
 b) L¾p r¸p cè ®Þnh ph©n t¸n 
 H×nh thøc l¾p r¸p nµy thÝch hîp víi nh÷ng s¶n phÈm phøc t¹p, cã thÓ chia thµnh 
nhiÒu bé phËn l¾p r¸p, thùc hiÖn ë nhiÒu níi ®éc lËp. Sau ®ã míi tiÕn hµnh l¾p c¸c bé 
phËn l¹i thµnh s¶n phÈm ë mét ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh. 
 So víi h×nh thøc l¾p r¸p cè ®Þnh tËp trung, h×nh thøc nµy cho n¨ng suÊt cao h¬n, 
kh«ng ®ßi hái tr×nh ®é tay nghÒ vµ tÝnh v¹n n¨ng cña c«ng nh©n cao. Do ®ã, h¹ ®−îc 
gi¸ thµnh chÕ t¹o s¶n phÈm. 
 NÕu s¶n l−îng cµng lín th× cã thÓ cµng ph©n nhá s¶n phÈm l¾p thµnh nhiÒu bé 
phËn vµ côm. Mçi vÞ trÝ l¾p chØ cã sè nguyªn c«ng nhÊt ®Þnh, c«ng nh©n l¾p r¸p ®−îc 
chuyªn m«n ho¸ cao theo nguyªn c«ng. V× vËy, h×nh thøc nµy th−êng dïng trong s¶n 
xuÊt d¹ng trung b×nh. 
 10.3.2- L¾p r¸p di ®éng 
 Trong h×nh thøc l¾p r¸p di ®éng ®èi t−îng l¾p ®−îc di chuyÓn tõ vÞ trÝ nµy sang 
vÞ trÝ kh¸c phï hîp víi quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p. T¹i mçi vÞ trÝ l¾p, ®èi t−îng ®−îc 
thùc hiÖn mét hoÆc mét sè nguyªn c«ng nhÊt ®Þnh. 
L−u ®øc b×nh - Bé m«n ChÕ t¹o m¸y - Khoa C¬ khÝ - Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa 
185
 Gi¸o tr×nh: C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y 
 Theo tÝnh chÊt di ®éng cña ®èi t−îng l¾p r¸p, ng−êi ta ph©n thµnh: 
 a) L¾p r¸p di ®éng tù do 
 §©y lµ h×nh thøc tæ chøc l¾p r¸p mµ t¹i mçi vÞ trÝ l¾p ®−îc thùc hiÖn hoµn chØnh 
mét nguyªn c«ng l¾p r¸p x¸c ®Þnh, sau ®ã ®èi t−îng l¾p míi ®−îc di chuyÓn tíi vÞ trÝ 
l¾p tiÕp theo cña quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p chø kh«ng theo nhÞp cña chu kú l¾p. Sù di 
chuyÓn cña ®èi t−îng l¾p ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn nh− xe ®Èy, cÇn trôc... 
 b) L¾p r¸p di ®éng c−ìng bøc 
 §©y lµ h×nh thøc tæ chøc l¾p r¸p mµ qu¸ tr×nh di ®éng cña ®èi t−îng l¾p ®−îc 
®iÒu khiÓn thèng nhÊt, phï hîp víi nhÞp ®é cña chu kú l¾p nhê c¸c thiÕt bÞ nh−: b¨ng 
chuyÒn, xÝch t¶i, xe ray, bµn quay... 
 Theo h×nh thøc di ®éng, ng−êi ta chia l¾p r¸p di ®éng c−ìng bøc ra hai d¹ng: 
 - L¾p r¸p di ®éng c−ìng bøc liªn tôc: ®èi t−îng l¾p ®−îc di chuyÓn liªn tôc 
vµ c«ng nh©n thùc hiÖn c¸c thao t¸c l¾p trong khi ®èi t−îng l¾p chuyÓn ®éng liªn tôc. 
Bëi vËy trong h×nh thøc nµy, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh vËn tèc chuyÓn ®éng cña ®èi t−îng l¾p 
hîp lý ®Ó ®¶m b¶o yªu cÇu cña chÊt l−îng l¾p vµ hoµn thµnh nguyªn c«ng l¾p tháa 
m·n chu kú l¾p. 
 - L¾p r¸p di ®éng c−ìng bøc gi¸n ®o¹n: lµ h×nh thøc l¾p mµ ®èi t−îng l¾p 
®−îc dµng l¹i ë c¸c vÞ trÝ l¾p ®Ó c«ng nh©n thùc hiÖn c¸c nguyªn c«ng l¾p r¸p trong 
kho¶ng thêi gian x¸c ®Þnh, sau ®ã ®èi t−îng l¾p di chuyÓn ®Õn vÞ trÝ l¾p tiÕp theo. Tæng 
thêi gian dõng l¹i ë c¸c vÞ trÝ l¾p vµ di chuyÓn t−¬ng øng víi thêi gian nhÞp s¶n xuÊt. 
 L¾p r¸p di ®éng c−ìng bøc liªn tôc cã n¨ng suÊt cao h¬n nh−ng ®é chÝnh x¸c l¹i 
thÊp h¬n so víi l¾p r¸p di ®éng c−ìng bøc gi¸n ®o¹n v× trong qu¸ tr×nh l¾p vµ kiÓm tra 
chÊt l−îng bÞ ¶nh h−ëng bëi chÊn ®éng cña c¬ cÊu vËn chuyÓn. Do ®ã, ®Ó ®¹t ®−îc ®é 
chÝnh x¸c vµ n¨ng suÊt l¾p r¸p th× dïng h×nh thøc l¾p r¸p di ®éng c−ìng bøc gi¸n ®o¹n. 
 10.3.3- L¾p r¸p d©y chuyÒn 
 H×nh thøc l¾p r¸p d©y chuyÒn lµ h×nh thøc l¾p, trong ®ã s¶n phÈm l¾p ®−îc thùc 
hiÖn mét c¸ch liªn tôc qu¸ c¸c vÞ trÝ l¾p trong mét kho¶ng thêi gian x¸c ®Þnh. ë ®©y, 
c¸c s¶n phÈm l¾p di ®éng c−ìng bøc gi¸n ®o¹n hay di ®éng c−ìng bøc liªn tôc. 
 L¾p r¸p d©y chuyÒn lµ c¬ së tiÕn tíi tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh l¾p r¸p. 
 §Ó thùc hiÖn l¾p r¸p d©y chuyÒn cÇn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn sau: 
 - C¸c chi tiÕt l¾p ph¶i tho¶ m·n ®iÒu kiÖn l¾p lÉn hoµn toµn, lo¹i trõ viÖc söa 
ch÷a, ®iÒu chØnh t¹i c¸c vÞ trÝ l¾p cña d©y chuyÒn. 
 - CÇn ph¶i ph©n chia thµnh qu¸ tr×nh l¾p r¸p thµnh c¸c nguyªn c«ng sao cho 
thêi gian thùc hiÖn gÇn b»ng nhau hoÆc béi sè cña nhau, ®¶m b¶o sù ®ång bé cña c¸c 
nguyªn c«ng vµ nhÞp s¶n xuÊt ®Ó d©y chuyÒn lµm viÖc liªn tôc vµ æn ®Þnh. 
 - CÇn x¸c ®Þnh chÝnh x¸c sè l−îng c«ng nh©n cã tr×nh ®é tay nghÒ phï hîp 
víi tÝnh chÊt l¾p ë c¸c vÞ trÝ nguyªn c«ng l¾p, lùa chän trang thiÕt bÞ, ®å g¸, c¸c dông 
cô phï hîp vµ cÇn thiÕt cho mçi nguyªn c«ng. 
L−u ®øc b×nh - Bé m«n ChÕ t¹o m¸y - Khoa C¬ khÝ - Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa 
186
 Gi¸o tr×nh: C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y 
 - Ph¶i ®¶m b¶o cung cÊp ®Çy ®ñ vµ kÞp thêi tíi chç lµm viÖc c¸c chi tiÕt, 
côm hay bé phËn phôc vô cho qu¸ tr×nh l¾p r¸p ®Ó d©y chuyÒn lµm viÖc liªn tôc. 
 ThiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p theo d©y chuyÒn ®ßi hái khèi l−îng tÝnh 
to¸n lín, tØ mØ vµ chÝnh x¸c tïy theo quy m« s¶n xuÊt, møc ®é phøc t¹p cña nh÷ng 
®éng t¸c l¾p vµ ®iÒu kiÖn c«ng nghÖ l¾p r¸p. 
 C«ng nghÖ l¾p r¸p theo d©y chuyÒn cã c¸c −u ®iÓm sau: 
 - C«ng nh©n l¾p r¸p ®−îc chuyªn m«n ho¸ cao, sö dông hîp lý, do ®ã, gi¶m 
®−îc thêi gian l¾p r¸p. 
 - MÆt b»ng l¾p r¸p gän, më réng ®−îc kh¶ n¨ng cña ph©n x−ëng. 
 - N©ng cao ®−îc n¨ng suÊt, gi¶m phÝ tæn nªn gi¸ thµnh s¶n phÈm h¹. 
10.4- thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p 
 10.4.1- Kh¸i niÖm vµ ®Þnh nghÜa 
 Néi dung cña quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p lµ x¸c ®Þnh tr×nh tù vµ ph−¬ng ph¸p 
l¾p r¸p c¸c chi tiÕt m¸y ®Ó t¹o thµnh s¶n phÈm, tho¶ m·n c¸c ®iÒu kiÖn kü thuËt ®Ò ra 
mét c¸ch kinh tÕ nhÊt. 
 Qu¸ tr×nh l¾p r¸p s¶n phÈm còng ®−îc chia thµnh: 
 - Nguyªn c«ng l¾p r¸p: lµ mét phÇn cña qu¸ tr×nh l¾p, ®−îc hoµn thµnh ®èi 
víi mét bé phËn hay s¶n phÈm t¹i mét chç lµm viÖc nhÊt ®Þnh do mét hay mét nhãm 
c«ng nh©n thùc hiÖn mét c¸ch liªn tôc. 
 VÝ dô: L¾p b¸nh r¨ng, b¸nh ®µ lªn trôc hay l¾p r¸p m¸y... 
 - B−íc l¾p r¸p: lµ mét phÇn cña nguyªn c«ng, ®−îc quy ®Þnh bëi sù kh«ng 
thay ®æi vÞ trÝ dông cô l¾p. 
 VÝ dô: L¾p b¸nh ®ai lªn trôc gåm c¸c b−íc sau: 
 + C¹o söa vµ l¾p then lªn trôc. 
 + L¾p b¸nh ®ai. 
 + L¾p vÝt h·m. 
 - §éng t¸c: lµ thao t¸c cña c«ng nh©n ®Ó thùc hiÖn c«ng viÖc l¾p r¸p. 
 VÝ dô: LÊy chi tiÕt l¾p, ®Æt vµo vÞ trÝ l¾p, kiÓm tra chÊt l−îng mèi l¾p... 
 10.4.2- Nh÷ng tµi liÖu ban ®Çu ®Ó thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p 
 §Ó thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p cÇn cã c¸c tµi liÖu chÝnh sau: 
 - B¶n vÏ l¾p chung toµn s¶n phÈm hay bé phËn víi ®Çy ®ñ yªu cÇu kü thuËt. 
 - B¶n thèng kª chi tiÕt l¾p cña bé phËn hay s¶n phÈm víi ®Çy ®ñ sè l−îng, 
quy c¸ch, chñng lo¹i cña chóng. 
 - ThuyÕt minh vÒ ®Æc tÝnh cña s¶n phÈm, c¸c yªu cÇu kü thuËt nghiÖm thu, 
nh÷ng yªu cÇu ®Æc biÖt trong l¾p r¸p sö dông. 
 - S¶n l−îng vµ møc ®é æn ®Þnh cña s¶n phÈm. 
 - Kh¶ n¨ng vÒ thiÕt bÞ, dông cô, ®å g¸ l¾p; kh¶ n¨ng kü thuËt cña xÝ nghiÖp. 
L−u ®øc b×nh - Bé m«n ChÕ t¹o m¸y - Khoa C¬ khÝ - Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa 
187
 Gi¸o tr×nh: C«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y 
 10.4.3- Tr×nh tù thiÕt kÕ quy t×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p 
 ThiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p cÇn thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc theo tr×nh tù: 
 - Nghiªn cøu b¶n vÏ l¾p chung s¶n phÈm, kiÓm tra tÝnh c«ng nghÖ trong l¾p 
r¸p. Gi¶i c¸c chuçi kÝch th−íc l¾p r¸p nÕu cÇn söa ®æi tÝnh c«ng nghÖ cña kÕt cÊu. 
 - Chän ph−¬ng ph¸p l¾p r¸p. 
 - LËp s¬ ®å l¾p r¸p. 
 - Chän h×nh thøc tæ chøc l¾p r¸p, lËp quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p. 
 - X¸c ®Þnh néi dung, c«ng viÖc cho tõng nguyªn c«ng vµ b−íc l¾p r¸p. 
 - X¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn kü thuËt cho c¸c mèi l¾p, bé phËn hay côm l¾p. 
 - Chän dông cô, ®å g¸, trang bÞ cho c¸c nguyªn c«ng l¾p r¸p hay kiÓm tra. 
 - X¸c ®Þnh chØ tiªu kü thuËt, thêi gian cho tõng nguyªn c«ng. TÝnh to¸n vµ 
so s¸nh c¸c ph−¬ng ¸n l¾p vÒ mÆt kinh tÕ. 
 - X¸c ®Þnh thiÕt bÞ vµ h×nh thøc vËn chuyÓn qua c¸c nguyªn c«ng. 
 - X©y dùng nh÷ng tµi liÖu cÇn thiÕt: b¶n vÏ, s¬ ®å l¾p, thèng kª dông cô, 
h−íng dÉn c¸ch l¾p, kiÓm tra... 
 10.4.4- LËp s¬ ®å l¾p r¸p 
 Mét s¶n phÈm cã nhiÒu bé phËn, mçi bé phËn cã nhiÒu côm, mçi côm cã thÓ cã 
nhiÒu nhãm, mçi nhãm gåm nhiÒu chi tiÕt hîp thµnh. Ta cã thÓ gäi c¸c phÇn chia nhá 
®ã lµ mét ®¬n vÞ l¾p (cã thÓ lµ bé phËn, côm hay nhãm). 
Trong c¸c chi tiÕt cña mét ®¬n vÞ l¾p, ta chän mét chi tiÕt mµ trong qu¸ tr×nh l¾p 
c¸c chi tiÕt kh¸c sÏ l¾p lªn nã. Chi tiÕt nµy gäi lµ chi tiÕt c¬ së. 
Tõ ®©y, ta tiÕn hµnh x©y dùng s¬ ®å l¾p. Trong sè c¸c chi tiÕt cña mét ®¬n vÞ 
l¾p, ta t×m chi tiÕt c¬ së, råi l¾p c¸c chi tiÕt kh¸c lªn chi tiÕt c¬ së theo mét thø tù x¸c 
®Þnh. Nãi chung, c¸c chi tiÕt l¾p víi nhau thµnh nhãm, c¸c nhãm l¾p víi nhau thµnh 
côm, c¸c côm l¾p víi nhau thµnh bé phËn, c¸c bé phËn l¾p víi nhau thµnh s¶n phÈm. 
Nh−ng còng cã thÓ cã nh÷ng chi tiÕt l¾p trùc tiÕp lªn côm, lªn bé phËn hoÆc s¶n phÈm, 
cã nh÷ng nhãm l¾p trùc tiÕp lªn bé phËn hoÆc s¶n phÈm, cã nh÷ng côm l¾p trùc tiÕp 
lªn s¶n phÈm... 
Khi lËp s¬ ®å l¾p cÇn chó ý c¸c vÊn ®Ò sau: 
 - Mçi ®¬n vÞ l¾p kh«ng nªn chªnh lÖch qu¸ lín vÒ träng l−îng, khu«n khæ, 
kÝch th−íc, sè l−îng chi tiÕt. Lµm ®−îc nh− vËy, ®Þnh møc lao ®éng cña c¸c ®¬n vÞ l¾p 
sÏ gÇn b»ng nhau, t¹o ®iÒu kiÖn t¨ng n¨ng suÊt vµ tÝnh ®ång bé khi l¾p r¸p d©y chuyÒn. 
 - Chän ®¬n vÞ l¾p sao cho khi l¾p r¸p thuËn tiÖn nhÊt. Sè chi tiÕt l¾p trùc tiÕp 
lªn chi tiÕt c¬ së cµng Ýt cµng tèt. ThiÕt kÕ quy tr×nh l¾p r¸p hîp lý sÏ tr¸nh ®−îc viÖc 
th¸o ra, l¾p vµo nhiÒu lÇn trong qu¸ tr×nh l¾p. 
 - Bé phËn nµo cÇn kiÓm tra khi l¾p r¸p nªn t¸ch thµnh ®¬n vÞ l¾p riªng ®Ó 
kiÓm tra dÔ dµng vµ thuËn tiÖn. 
L−u ®øc b×nh - Bé m«n ChÕ t¹o m¸y - Khoa C¬ khÝ - Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa 
188